OPINIE EKONOMICZNE

Pytam, ponieważ w minionej kampanii prezydenckiej kandydaci o największych szansach na urząd starali się unikać wypowiadania słów: „rynek”, „wolny rynek”, „gospodarka wolnorynkowa”. Nie chcemy już rynku? Uważamy, że osiągnęliśmy już taki sukces gospodarczy iż pozostało tylko dzielić owoce wzrostu?

Jako ekonomista powinienem trzymać się liczb i powiedzieć: nie ma co ludziom mydlić oczu i nie wolno obiecywać co się da. Zdaje sobie jednak sprawę, że przedstawiciele świata polityki nie mają łatwej roli i do pewnego stopnia jestem skłonny zaakceptować unikanie przez polityków straszenie gospodarką wolnorynkową. Ich zadaniem jest skupiać ludzi wokół swojego programu i dokonywać zmian. Nie nakłaniam do oszukiwania ludzi, chociaż mam wrażenie że ludzie chcą być oszukiwani. Gospodarka wolnorynkowa wiąże się z ciągłymi zmianami. Warto ludziom uświadamiać, że w większości zmiany te tak dokonywane są przez nas, zwykłych zjadaczy chleba. To nasze drobne decyzje konsumpcyjne wywołują konieczność dostosowania się podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych do nowych wymagań. Taki przykład: by zaoszczędzić na opłatach za ogrzewanie, obkładamy na potęgę nasze bloki i domy styropianem, montujemy  szczelniejsze okna. Nie interesuje nas, że jest to jeden z mnóstwa czynników powodujących spadek popytu na węgiel, usług ciepłownicze itd. To jest sygnał wysyłany do gospodarki. Z tego powodu w wymienionych sektorach ludzie tracą pracę lub muszą się godzić na jej zmianę, nie zawsze po ich myśli. Do rynku mamy (my, wyborcy) dwoisty stosunek. Widzimy że żyje nam się łatwiej i przyjemniej, a wiele podstawowych produktów (np. żywność) staje się relatywnie tańsza. Ale z drugiej strony boimy się, bo wiemy że to my możemy być tymi górnikami czy rolnikami przeznaczonymi do redukcji. Chcemy więc rynku, ale takiego żeby nas nie skrzywdził (nie zasilił nami armii bezrobotnych).

Warto obywatelom wskazywać zalety wolnego rynku i przedstawić rachunek, który i tak jest pozytywny z racji przewag rynku. Gospodarka wolnorynkowa to z pewnej perspektywy konflikt grup zawodowych i wszystkich innych pobierających wszelkiego typu wynagrodzenie. Nie ma co tego konfliktu ukrywać, ale nie po to by budzić wrogość pomiędzy ludźmi. Tych, którzy dostają nieproporcjonalnie dużo, trzeba po prostu zawstydzić. Trzeba wskazywać, że różnego typu przywileje grupowe pogarszają skuteczność wolnego rynku. Wykorzystując popularny przykład KRUSu, nie ma co obwieszczać, że KRUS jest fajny i co do zasady go nie zmieniamy ani systemu ubezpieczeń rolniczych. Trzeba uporczywie powtarzać, że chodzi przynajmniej o grupę bogatszych rolników, gdzie podwyższenie składek zniesie obecny absurd. Do wolnego rynku warto więc przekonywać, bo zyskuje na nim w krótszym czy dłuższym terminie większość z nas.

Wypowiedzi kandydatów (szczególnie PiSu) wskazywały na to, że dotychczasowy system redystrybucyjny będzie zachowany (tzn. nikt nie straci), a dodatkowo znajdą się pieniądze na nowe „prezenty” dla wyborców. To niby miałaby być gospodarka społeczna, z szansami równymi dla wszystkich, solidarnościowa. Moje pytanie w tytule nie jest bezzasadne. W uproszczeniu gospodarkę społeczną możemy mierzyć skalą redystrybucji. To skala wszelkiego typu danin, które uszczuplają nam portfel i są transferowane do innych grup społecznych, czy na inne cele. Biorąc pod uwagę obecny stopień redystrybucji (w zależności od sposobu liczenia, niewiele odstawaliśmy od średniej w UE), dalsze jego zwiększanie będzie zabójcze w dłuższym terminie dla gospodarki. Wystarczą nam  zagrożenia jakie już mamy (deficyt finansów publicznych) lub uświadamiamy sobie obecnie (np. system emerytalny).

W uproszczeniu: im większa redystrybucja, tym większe podatki i spadek elastyczności oraz  gorsza efektywność gospodarki. Politycy wiele obiecywali, ale unikali powiedzenia wyborcom, że to będzie za ich pieniądze, bo inaczej się po prostu nie da. To co poleciłbym politykom, to unikanie wzrostu redystrybucji, a skupienie się na poprawie efektywności obecnych transferów. Wbrew pozorom, nie mamy w Polsce „zimnego” kapitalizmu i bliżej nam do gospodarki społecznej (cokolwiek to znaczy).

Politycy licytując się na to kto da więcej, jakby zapomnieli że mamy demokrację. A w końcu prawami wyborczymi obdarzeni są i ci ,którzy wcale nie mają ochoty na płacenie większych danin. Ci podatnicy albo są przeciwnikami gospodarki społecznej (bo np. uważają, że każdy jest odpowiedzialny za siebie), albo są rozczarowani obecnymi zasadami redystrybucji. Ci wyborcy nie cieszyli się tak dużym zainteresowaniem polityków w obecnej kampanii. Mogli mieć problem z wyborem kandydata, bo nawet kandydat PO wstydził się używać określenia „gospodarka wolnorynkowa”. Formalnie obydwaj główni kandydaci rytualnie wyrażali wolę ulżenia przedsiębiorcom i ułatwienia im życia, ale to była rzadkość i bez konkretnych deklaracji.

Jestem rozczarowany minioną kampanią, bo zapomniano o wolnym rynku i zaczęto iść w stronę socjalizmu i to w okresie kiedy trzeba zredukować deficyt finansów publicznych. A wydawałoby się, że po dwudziestu latach od zmiany ustroju wolny rynek udowodnił swoją wyższość.

To co odróżnia lata trudne w gospodarce od łatwych (o ile można tak mówić), to m.in. tempo wykonania deficytu budżetowego. W maju  wykonaniu deficytu budżetowego sięgnęło niemal 62%. Podobnie, lub nawet gorzej, bywało w latach 1999-2003 i w roku ubiegłym. Tym razem jednak planowany deficyt budżetowy jest wyjątkowo duży, 52 mld zł. W relacji do PKB daje to ok. 4%. Te 4% to w sumie też nie nowość. Przekraczaliśmy tą wartość w niewielkim stopniu już w latach 2002-2003. Zasadnicza różnica polegała na tym, że zadłużenie sektora publicznego było kilka pkt. proc. mniejsze. W kolejnych latach udało nam się obniżyć poziom deficytu budżetowego do PKB do poziomu ok.1% na przełomie 2007 i 2007. Głównym sprzymierzeńcem w walce z deficytem nie była niestety wola polityków, ale wysokie tempo wzrostu gospodarczego. Brak elastyczności strony wydatkowej (od lat 90-tych wzrasta udział tzw. wydatków sztywnych) z biegiem lat mści się na nas coraz bardziej.

Po pięciu miesiącach tego roku wydatki sięgnęły 43% planów, co też należy zaliczyć do niechlubnych osiągnięć. Przy czym w przypadku wydatków, tempo wykonania w niewielkim stopniu przekracza wartości z lat ubiegłych. To pokazuje jak trudno nam zapanować nad wydatkami budżetowymi. Pewnym pocieszeniem w porównaniu z rokiem ubiegłym jest jednak zatrzymanie wzrostu wydatków w ujęciu realnym. Niestety nie wynika to z reformy finansów w rozumieniu uelastycznienia wydatków na poziomie zapisów w ustawach, a głównie oszczędności polegających na cięciu wydatków które są w zasięgu bieżących decyzji ministerstw. Z drugiej strony są rosnące wydatki w pozycji ubezpieczeń społecznych. W porównaniu z wartością po czterech miesiącach, wydatki były o 33% większe od ubiegłorocznych. Nominalnie dało to wzrost o 7,3 mld zł. szukając tymczasowego ratunku przycięto wiec wydawanie środków na (wg nomenklatury sprawozdań) inwestycje.

Generalnie nie można rządowi odmówić chęci redukcji wydatków, ale bez większych reform są to półśrodki, które mogą nam pomoc tylko w krótkim terminie. W zależności od przyjętego do analizy okresu, widać że praktycznie nie można zatrzymać realnego wzrostu wydatków i to nawet w okresach kryzysowych. Rocznie w minionej dekadzie, wydatki rosły o 3%-4%, przy znacznych wahaniach. Być może można by sprowadzić dynamikę w średnim terminie o 1%-2% rocznie realnie, ale wymagałoby to odpowiedzialności większości polityków, albo uchwalenie zasady 1%. Mam tu na myśli powracających pomysł z regułą ograniczającą tempo wydatków w okresach słabej koniunktury.

Po stronie dochodów nie jest wesoło. W porównaniu z rokiem ubiegłym (po pięciu m-cach), dochodu są mniejsze o ponad 10%. To głównie konsekwencja słabszych wpływów z podatków dochodowych i wpływów dochodów niepodatkowych. Pocieszające są tylko wyniki wpływów z podatków pośrednich. Po pięciu miesiącach były one lepsze od ubiegłorocznych.

Jest spora szansa, że wykonanie deficytu nie przekroczy planu na ten rok. Pamiętać jednak należy, że plan powoduje wzrost deficytu aż do 4% PKB. Na horyzoncie jest jednak większy problem: duży deficyt w obecnym i w kolejnych latach, generują potężne potrzeby pożyczkowe. Musimy więc coś zrobić z wydatkami i dochodami budżetowymi by w średnim terminie odwrócić niekorzystną tendencję w narastaniu deficytu finansów publicznych, ponieważ nie dość że dynamicznie będziemy zwiększać potrzeby pożyczkowe, to grozi nam przekroczenie kolejnych progów wyznaczonych przez ustawę o finansach publicznych. O ile przekroczenie 50% długu publicznego do PKB nie jest jeszcze tragiczne w konsekwencjach, to przekroczenie 55% ze względu na procedury sanacyjne wywołałoby polityczna burzę.  

Przy założeniu, że wydatki budżetowe będą rosły o 4% realnie rocznie (co jest wartością w miarę małą), a dochody rosły w tempie 3%-4% realnie rocznie, to rośnie ryzyko że już za rok – dwa (najdalej trzy) przekroczymy 555 wartości długu do PKB. Nie ukrywam, że założone tempo dochodów może się wydawać nieco zaniżone, ale i nieco zaniżone jest tempo wydatków. Założeniem jest wzrost tempa PKB o ok. 3%. Można problem zlekceważyć i być pewnym szybkiego powrotu tempa PKB do – powiedzmy – 5% rocznie. Wtedy problem 55% praktycznie znika sam. Ale w takich założeniach nie zmieniłem tempa wydatków, a wątpliwe by politycy nie zaczęli szczodrym gestem dzielić owoców wzrostu. Najbardziej należy się obawiać wiary decydentów w korzystny zbieg okoliczności (wysoki wzrost PKB i dochodów budżetowych, wzmocnienie złotego które obniży wartość zagranicznej części długu itd.).

W przeciętnym wariancie, by odsunąć ryzyko przekroczenia 50% i 55% wartości długu do PKB należało wprowadzić zmiany w budżecie, które w konsekwencji dadzą zmniejszenie deficytu o przynajmniej kilkanaście mld zł w ciągu kilku najbliższych kwartałów. Niestety konieczne będą zmiany po obydwu stronach budżetu, ponieważ niemożliwe jest w tak krótkim terminie znalezienie oszczędności po stronie tylko wydatków lub  tylko dochodów (wzrost obciążeń podatkowych). Czy rząd się na to zdecyduje? Zobaczymy.

Zaprezentowana prognoza może się wydawać nieprecyzyjna. Z obecnej perspektywy wydaje się niemożliwe by uniknąć przekroczenia 50%. Problem w tym, że na wartość długu wpływa wiele czynników. Obok tempa wzrostu PKB mogą to być wpływy z prywatyzacji, z zysku NBP i dywidend, tzw. twórcza księgowość budżetowa czy ostateczna wartość wskaźników waloryzacyjnych w kolejnych latach. Nie można też nie zauważyć, że deficyt budżetowy planowany na ten rok jest nieco zawyżony. Czasu na podjecie odpowiedzialnych decyzji nie zostało dużo. Źle by było, gdybyśmy sięgnęli w najbliższych kwartałach tylko po półśrodki.

Zaczym więc publicyści o patriotyczno-lewicowych przekonaniach gospodarczych znajdą ten fragment wypowiedzi J.K.Bieleckiego, warto go odczarować. Przejście z gospodarki socjalistycznej na wolnorynkową wcale nie musi oznaczać poziomu dochodów budżetowych pokrywających wydatki i możliwości dowolnego ograniczania wydatków budżetowych. Nie usprawiedliwiam marnotrawstwa budżetowego i braku politycznej odwagi, ale bywa że ze względów społeczno-gospodarczych przejściowo tolerowany jest większy deficyt budżetowy bądź niestandardowe jego finansowanie (np. dochody z prywatyzacji). Redukcja wydatków ma swoje granice. Moim zdaniem nie ma nic w tym zdrożnego, że finansowanie deficytu budżetowego wspomagane była środkami z prywatyzacji. Biorąc pod uwagę udział państwa  w gospodarce na początku lat 90-tych, i tak należało szukać inwestora dla większości podmiotów. Przede wszystkim dlatego że na ogół kapitał prywatny jest skuteczniejszy w działaniu, a ponadto państwo nie miało pieniędzy i wykwalifikowanych kadr by sprostać wolnorynkowym wyzwaniom. W takiej sytuacji pozyskane poprzez prywatyzację środki pozwalały przy okazji na sfinansowanie wydatków budżetowych.  

Sprzedaż spółki zagranicznemu inwestorowi jest zła?
– Nie w tym rzecz. Chodzi o to, że światowy kryzys gospodarczy pokazał nowe ryzyka związane z taką formą prywatyzacji.

…..
…. Sektor bankowy powinien być bardziej zrównoważony, jeśli chodzi o udział w nim inwestorów zagranicznych i krajowych.

Przyznaje więc pan rację tym, którzy głośno krzyczeli, że oddajemy nierozumnie banki w obce ręce? Liberałowie odsądzali ich od czci i wiary.

– Nie, bo dotychczas skutki prywatyzacji banków są dla całej gospodarki pozytywne. Ale otoczenie gospodarcze wciąż się zmienia, zmieniają się reguły gry i trzeba to brać pod uwagę. Nikt nie przypuszczał, że kryzys będzie tak głęboki, że zmiany będą tak daleko idące, że grupy międzynarodowe upadną albo zostaną wyratowane przez państwo, albo też zostaną podzielone przez państwo

……

otoczenie gospodarcze wygląda inaczej niż w 2007 r. Głównie z powodu kryzysu.

To między innymi powyższe stwierdzenia zachęciły mnie do napisania tego tekstu, bo moim zdaniem to nie reguły się zmieniły, tylko liberalni ekonomiści doznali szoku. Szok polegał na tym, że sektor finansowy może się przyczynić do wywołania i/lub pogłębienia kryzysów gospodarczych. Szybko się okazało, że to nie podmioty prywatne ale państwa i ich związki (jak UE) muszą za pomocą potężnych środków finansowych (publicznych!), zwiększenia deficytów i regulacji, łagodzić skutki kryzysu. Tak więc kryzys mógł być trudnym przeżyciem, ale tylko dla ekonomistów bardzo liberalnych. Mnie też może i zaskoczyła skala, ale nie konkretne podawane przez media przypadki, tzn. zachowania instytucji finansowych. Miałem nadzieję, że ekonomiści liberalni otaczają sektor prywatny mniejszą „wiarą”. Pozytywnie należy jednak ocenić, że J.K.Bielecki dostrzegł niektóre anomalia w działaniu sektora finansowego. Większa część liberalnych ekonomistów nadal próbuje obarczać winą za kryzys władze państw lub banki centralne, albo po prostu przemilczeć problem.

Również diagnoza J.K.Bieleckiego zaskakuje. Nie sądzę aby  wielkim ratunkiem była kwestia proporcji kapitału prywatnego i państwowego w bankach. Jeżeli bank działa na zasadach komercyjnych, to większościowy udział kapitału krajowego, w tym nawet państwowego, wcale niewiele lepiej go chroni przed robieniem głupstw. J.K.Bielecki przypomina dyskusje w krajach UE nad kwestią przepływu kapitału i podległości regulacyjnej. Jest faktem, że proponowane rozwiązania by zagraniczny właściciel mógł w chwilach kryzysu wycofywać kapitał z innego kraju (np. z Polski) i by zmniejszyć rolę lokalnego nadzoru finansowego w takich sytuacjach, są dla nas niekorzystne w przypadku dużych globalnych kryzysów. Niemniej jednak szukanie ratunku w zwiększeniu krajowego kapitału w sektorze bankowym jest chyba mniej skuteczne niż dobrze regulowanych nadzór.

dziś wyzwania są inne. Można stworzyć listę największych spółek z udziałem skarbu państwa, które nie powinny być prywatyzowane w ten sposób. Choć nie lista jest tu najbardziej istotna. Chodzi raczej o pragmatyczne podejście do upubliczniania majątku państwowego

najważniejszą rzeczą jest profesjonalne zarządzanie i nadzór. Jeśli można te elementy zagwarantować, to nie ma powodu, by państwo pozbywało się swoich udziałów tylko dlatego, że przyjęliśmy zasadę, by sprzedawać wszystko, co się da

Ważne, by – tak jak w Norwegii – w odpowiednim departamencie w Ministerstwie Skarbu pracowali ludzie z doświadczeniem z rynku i z banków inwestycyjnych, którzy kompetentnie zajmują się nadzorem właścicielskim. Jeżeli dojdą do wniosku, że dla rozwoju tej spółki ważna jest decyzja o fuzji czy sprzedaży innemu inwestorowi, bo to gwarantuje najlepszy zwrot na kapitale, to nie mam nic przeciwko temu. Najważniejsze, aby każda taka decyzja miała poważne uzasadnienie biznesowe

W pewnym sensie trudno się z tym nie zgodzić, chociaż takie słowa w ustach liberalnego niegdyś polityka to nowość. Wydaje mi się, że zbyt łatwo J.K.Bielecki łączy kwestię upublicznienia z bezpieczeństwem. Daleki jestem od dogmatycznego twierdzenia, ze państwa ma być jak najmniej w przedsiębiorstwach. To nasze dotychczasowe doświadczenia nie są najlepsze. Inwestycja Orlenu w rafinerię w Możejkach i jej polityczny kontekst, wskazuje że kreacyjna rola inwestora państwowego jest co najmniej dyskusyjna lub obarczona dużym błędem. Ale nie mam nić przeciwko, by podejmować działania zmierzające do podniesienia jakości decyzji. Nie jest powiedziane, że musimy ponieść porażkę.

Oj, coś mi się wydaje że wywiad którego Jan Krzysztof Bielecki udzielił Gazecie Wyborczej kilka dni temu (opublikowany przez GW 14.06.2010 r.) będzie jeszcze nie raz wspominany. Zresztą już obecnie wywołał małe poruszenie. Jak na osobę kojarzoną z liberalnym nurtem w ekonomii, słowa wypowiedziane w wywiadzie mogą wywołać wrażenie istotnej zmiany poglądów pod wpływem doświadczeń. Obawiam się, że wypowiedzi J.K.Bieleckiego będą odczytywane przez „nieliberalnych” ekonomistów i publicystów jako przyznanie się do częściowej porażki dotychczas wyznawanych poglądów w środowisku dawnych polityków Kongresu Liberalno-Demokratycznego. Dla kręgów publicystów i polityków, którzy przez minione lata żyli z przekonywania że Polska jest „rozgrabiana” i wymaga innego podejścia do ekonomii i kwestii własności, wypowiedziane myśli to istna gratka. To oczywiście pewien medialny schemat interpretacyjny, który jest z jednej strony uproszczeniem, a z drugiej byłby trochę dla J.K.Bieleckiego krzywdzący.

Jest i inna grupa osób które mogą się poczuć skrzywdzone i zaskoczone tym wywiadem. Mam na myśli ludzi, którzy są zwolennikami liberalnej gospodarki i jak najdalej posuniętego usunięcia  państwa w strukturze własności. Ich liberalne poglądy są nie tyle efektem znajomości ekonomii, co bardziej postawy życiowej, powodzenia zawodowego i ulegania pokusie traktowania liberalizmu jako środka służącego do wyjaśnienia wszelkich ekonomiczno-społecznych problemów tego świata. Niektóre zdania zawarte w wywiadzie są jak ogłoszenie że kapłan tu i tu się mylił i od następnego dnia dany aksjomat jest nieważny.

Poniżej link do artykułu, z którego też zaczerpnąłem cytaty.

Link do artykułu: http://wyborcza.biz/biznes/1,101716,8009438,J_K_Bielecki__Polskie_spolki_dla_Polakow.html?as=1&startsz=x

To co uderza czytelnika już w połowie wywiadu, to zmiana akcentów w podejściu do prywatyzacji.

Przez długi czas pod słowem "prywatyzacja" kryła się sprzedaż firmy inwestorowi zagranicznemu. Taką prywatyzację trzeba było rozpocząć w latach 90., aby do Polski napłynął kapitał zagraniczny, a z nim – wiedza o zarządzaniu. Ale dziś wyzwania są inne. Można stworzyć listę największych spółek z udziałem skarbu państwa, które nie powinny być prywatyzowane w ten sposób. Choć nie lista jest tu najbardziej istotna

Pierwsze zasady prywatyzacji sektora bankowego przyjął w 1991 r. mój rząd. Jedną z wytycznych była etapowa prywatyzacja do 30 proc. sektora. A potem nastąpiła większa prywatyzacja wymuszona przez deficyt budżetowy. Były to spółki notowane na polskiej giełdzie, co przyczyniło się bardzo do rozwoju rynku kapitałowego.

Można odnieść wrażenie, że dojście do 70% kapitału zagranicznego w polskim sektorze bankowym nie było pierwotnie planowane i że pomiędzy 30% a 70% (przy ponad pięciokrotnym wzroście aktywów banków komercyjnych w latach 1996-2009) proces przekształceń w sektorze bankowym wymknął się spod kontroli. Ten cytat pokazuje jak bardzo proces przekształceń gospodarczych przekraczał świadomość ówcześnie rządzących. Nie sądzę, by wraz z globalizacją polskiej gospodarki i planowanym wejściem do UE udało się komukolwiek zatrzymać proces zmiany struktury własnościowej w sektorze bankowym.  Polska otwierała się na świat, co z natury rzeczy oznacza swobodę przepływu kapitału i inwestowania. Nawet gdyby można było zablokować proces kupna udziałów w polskich bankach, to banki zagranicznie otwierałyby u nas własne placówki i z biegiem czasu i tak uzyskałyby prawdopodobnie udział w sektorze bankowym niewiele ustępujący obecnemu. Polskie banki cieszyły się dużym zainteresowaniem kapitału zagranicznego, ponieważ sektor finansowy (w tym bankowy) był wręcz skazany na sukces. Wynikało to z niskiego udziału w gospodarce i tempa jej rozwoju. Warto też pamiętać, że w przypadku prywatyzacji poprzez publiczną emisję akcji, to i tak Polacy sprzedawali by akcje na giełdzie.

Warto przy tej okazji obalić mit, że polskie banki bardziej sprzyjają rozwojowi polskiej gospodarki niż te z zagranicznym kapitałem. Ci którzy myślą, iż polska gospodarka wyglądałaby lepiej gdyby była obsługiwana przez polskie banki, mocno się mylą. To nie ma nic do rzeczy. Owszem, banki mają przejściowo dystans do finansowania niektórych branż, ale to problem bankowości ogółem, a nie tylko tej zarządzanej przez kapitał zagraniczny. Z punktu widzenia struktury kapitału, kredytowanie przedsiębiorstw jest procesem w zasadzie wobec tego neutralnym. Oferta dla gospodarstw domowych, w przypadku dominacji kapitału krajowego (dokładnej: własność skarbu państwa) prawdopodobnie byłaby nawet gorsza.

Dziwi mnie fragment o prywatyzacji wymuszonej deficytem budżetowym. Wyglądałoby na to iż z perspektywy początku lat 90-tych wierzono, że łatwo zbilansujemy budżet. Albo przynajmniej będziemy mieli niski i bezpieczny poziom deficytu. Ze wspomnień liberalnych ekonomistów i polityków widać, że problemy społeczno-ekonomiczne mocno przekraczały ich ówczesne wyobrażenia o czynnikach kształtujących gospodarkę.

Część kandydatów na urząd prezydenta, próbuje zachęcić do głosowania na siebie operując hasłem – podam je w przybliżeniu – „wzrost gospodarczy musi być odczuwalny dla wszystkich, a nie tylko dla wybranych”, „owoce wzrostu gospodarczego muszą być dzielone na wszystkich” i szereg innych podobnie brzmiących wypowiedzi.

Pomijam to, że wypełnienie tego typu obietnic pełniąc funkcję prezydenta jest niemożliwe, bo każdy z kandydatów musiałby mieć uprawnienia rządu i większościową koalicję w parlamencie, do forsowania swoich pomysłów.

Niemniej sam w sobie, temat jest ciekawy od strony ekonomicznej. Mówiąc językiem bardziej ekonomicznym kandydaci na urząd prezydenta wspominają o transferze bogactwa na obywateli. Dawny czas temu pisałem o wskaźniku Giniego. To jeden z wielu wskaźników do mierzenia skali rozpiętości wynagrodzeń. Polska ma stosunkowo wysoki, czy jak kto woli, wskazujący na istotne rozpiętości. Spieszę jednak donieść, że wbrew pozorom i społecznemu postrzeganiu, na tle państw rozwiniętych wskaźnik ten wcale nie jest duży i dość charakterystyczny dla państw rozwijających się. Tak więc odpowiedź na pytanie czy zaczyna się w Polsce rozwarstwienie społeczne czy też mamy ciągle do czynienia ze skutkami dynamicznego rozwoju i deficycie fachowców w niektórych zawodach, nie jest łatwa.

Nie zamierzam odgrywać roli „zimnego” liberała, który z okien swojego bankowego klimatyzowanego biurowca nie dostrzega wiele więcej prócz czubka swojego nosa. Zdarzyło mi się już bodaj kilka razy zwrócić pośrednio czy bezpośrednio uwagę na problem wynagrodzeń w Polsce. Tak więc dla jasności obrazu podam, że mam sporo wątpliwości co do kształtu krzywej wynagrodzeń w niektórych  sektorach gospodarki i wysokości wynagrodzeń. I część tych wątpliwości skierowana jest na wyższą część krzywej. Dystrybucja efektów wzrostu gospodarczego pozostawia co nieco do dyskusji. Wbrew pozorom, gospodarka z wysokim poziomem zatrudnienia i limitowaną rozpiętością wynagrodzeń ma swoje zalety w rozumieniu wskaźnika Giniego i innych jemu podobnych (co do zasady to są bardzo uproszczone mierniki).  Być może będzie okazja o tym wspomnieć przy innej okazji.

Zanim ktokolwiek weźmie się za manipulację transferem/dystrybucją „owoców”, należy sobie powiedzieć, że zróżnicowanie pod względem wynagrodzeń jest immanentną cechą gospodarki wolnorynkowej. Nie jest jej wadą ani konsekwencją. Zróżnicowanie wynagrodzeń jest silnym bodźcem do podjęcia działań bardziej efektywnych przez ludzi. Dotyczy to również podmiotów gospodarczych. Jeżeli wiec informatyków jest za mało i świetnie zarabiają, to dla społeczeństwa jest to sygnał by kształcić się oraz swoje dzieci w tym kierunku. Jeżeli więc ktoś chce się wziąć za „ręczną” dystrybucję musi uważać, by nie zepsuć jednego z głównych bodźców gospodarki wolnorynkowej, który stanowi o jej innowacyjności, efektywności itd. Jest coś na rzeczy nawet w moim przykładzie z informatykami czy zawodami „technicznymi”. Jest już kilka krajów w Europie, które zaczynają cierpieć na deficyt w zawodach „technicznych”.

Dotąd rozważnie o dystrybucji efektów wzrostu gospodarczego prowadziłem w wąskim tego słowa znaczeniu. Pisałem o wynagrodzeniu. Jeżeli kandydaci na prezydenta mówią o tym, to możliwość manewru jest poważnie ograniczona. Proste i bezpośrednie podwyższenie wynagrodzenia możliwe jest tylko w przypadku zawodów opłacanych z budżetu. Mamy tu przykładowo nauczycieli, wojskowych czy straż pożarną. Poprzez wskaźniki waloryzacji, państwo pośrednio wpływa na skalę waloryzacji wynagrodzeń w przedsiębiorstwach państwowych. Nie jestem jednak pewny czy akurat o tych grupach zawodowych mówią kandydaci. Z przypadkami wyjątkowo niskich wynagrodzeń mamy do czynienia głównie w sektorze prywatnym, w tym i w rolnictwie. Państwo nie ma możliwości wpływu na wynagrodzenie w tych sektorach gospodarki. Nie można kazać dać więcej, a ewentualne obniżenie obciążeń wynagrodzenia (PIT, składka zdrowotna, ZUS itd.) wcale nie musi przenieść się na wynagrodzenie „na rękę”. Ponadto możliwości poważniejszego obniżenia podatków czy składek, są ze względów obiektywnych dość ograniczone. Jako ciekawostkę podam, że nawet dość liczne grono pracowników „państwowej” służby zdrowia jest również poza zasięgiem bezpośredniego wpływu prezydenta na ich wzrost.

Państwo nie ma wpływu na wynagrodzenia w poszczególnych sektorach gospodarki poza wskazanymi wyżej. Generalnie działa tu mechanizm rynkowy i poziom wynagrodzeń w sektorze prywatnym ma poniekąd silny wpływ na kształtowanie wynagrodzeń w sektorze państwowym. Państwo może (i robi to) regulować poziom minimalnych wynagrodzeń i w ten sposób zmusić prywatnych pracodawców do transferu efektów wzrostu gospodarczego. Tu niestety istnieje jednak silne niebezpieczeństwo, że pracodawca nie odda kasy z osiągniętego zysku, tylko zmniejszy zatrudnienie lub podejmie działania zmierzające do zmniejszanie czynnika ludzkiego w produkcji w dłuższym okresie. Wynagrodzenie minimalne ma szereg funkcji i ewentualna funkcja dystrybucji wzrostu jest dość ograniczona. Państwo (a tym bardziej prezydent) nie ma instrumentów bezpośredniego wpływu na poprawę wynagrodzeń jednocześnie wszystkim o taką samą wartość określoną nominalnie czy procentowo w chwili poprawy koniunktury. A swoją drogą czy skutki pogorszenia koniunktury też będą tak samo równo/proporcjonalnie rozdzielone. Tego już kandydaci na prezydenta nie mówią.

Znacznie szersze pole do podziału bogactwa pojawia się jeżeli rozszerzymy rozważania o transfery. Już obecnie mamy do czynienia z ogromnym spektrum tego typu instrumentów.  Mam na myśli przypadki kiedy dostajemy wsparcie w formie pośredniej, co docelowo w krótkim lub długim terminie przekłada się na poprawę sytuacji ekonomicznej gospodarstwa domowego lub poprawę jakości życia. Jest w tej grupie wsparcie z opieki społecznej (bywa że dawane w gotówce), ulgi podatkowe, wsparcie w spłacie kredytu mieszkaniowego (program „Rodzina na swoim”), publiczne szkolnictwo (uniezależnione od poziomu wynagrodzenia rodziców), opieka medyczna, regulacje dotyczące Funduszu Świadczeń Socjalnych w zakładzie pracy, dopłata do żłobka czy przedszkola, ulgi na oszczędzanie na emeryturę w tzw. III filarze i dziesiątki innych instrumentów.  Cechą jednak większości o ile nawet nie wszystkich transferów jest uwarunkowanie pomocy od zajścia określonych okoliczności lub dodatkowo pełniona funkcja bodźca (np. ulga podatkowa na dzieci). Wydaje się że, Polacy nie dostrzegają że swego rodzaju transferem dobrobytu jest dystrybucja pieniędzy poprzez jednostki samorządu terytorialnego. Ludzie chyba sobie nie uświadamiają, że wiele gmin w oparciu o dochody własne nie byłoby w stanie zapewnić elementarnych usług swoim mieszkańcom. Możliwość edukacji w pobliskiej szkole i nowa droga oraz ośrodek zdrowia to też forma transferu bogactwa, chociaż nie objawiająca się bezpośrednim wpływem gotówki do portfela.

Jak widać ani rząd, ani ministrowie, ani tym bardziej prezydent nie mają wpływu na wzrost naszego wynagrodzenia od pracodawcy. Można wpływać na poprawę naszego życia poprzez działania pośrednie, jeżeli ktoś myśli o ingerencji w mechanizm podziału dochodu narodowego. Wolałbym jednak by kandydaci na prezydenta mówili o poprawie efektywności obecnych transferów społecznych niż wymyślaniu nowych, szczególnie jeżeli miałoby to się kończyć zwiększeniem obciążeń finansowych.

Całe swoje rozmyślania oparłem na domniemaniach, ponieważ dywagacje kandydatów na prezydenta o poprawie podziału efektów wzrostu gospodarczego są tak potwornie ogólne, iż trudno je konkretnie komentować.

Muszę przyznać, że propozycja Bronisława Komorowskiego była dla mnie miłym zaskoczeniem. Powodów jest wiele i można je podzielić na polityczne i ekonomiczne. Bronisław Komorowski sięgnął po osobę z innego „podwórka" politycznego, co jest świadectwem dużej klasy. Zresztą pisząc "podwórko" polityczne nie mam na myśli poglądów politycznych czy ideologicznych, a pewien schemat stosowany w Polsce służący do szufladkowania ludzi. Marek Belka jest kojarzony z rządami SLD. Ale jeżeli ktoś myśli, że był socjalistą i zwolennikiem rozdawania pieniędzy na prawo i lewo, to się srodze zawiedzie.

Wiem, że natychmiast ruszyły spekulacje o tym jakiż to manewr polityczny wymyślił  B.Komorowski i o co tak naprawdę chodzi. Szczerze mówiąc Marek Belka do manewrów politycznych sie nie nadaje i w każdej z teorii jakie zdążyły się już pojawić w mediach jest mnóstwo sprzeczności. Oczywiście pod warunkiem, że twórcy tychże teorii chcieliby je sobie dobrze przemyśleć.

Nie będę opisywał życiorysu Marka Belki, dorobku naukowego i doświadczeń zawodowych, bo są one łatwo dostępne w internecie. Mogę mieć tylko nadzieję, że osoby zainteresowane same poszukają informacji, bo – przykładowo – w dzisiejszych Wiadomościach podano materiał niezwykle tendencyjny i nieuczciwie informujący o kandydacie.

Przez minione dwadzieścia lat transformacji wykształciliśmy (praca naukowa plus doświadczenie zawodowe) naprawdę sporą armię fachowców, w tym i w ekonomii. Swoją drogą szkoda, że tak rzadko sie o tym mówi.  Jednym z nich jest moim zdaniem Marek Belka. Wydaje się wręcz, że to dobry kandydat m.in. z punktu widzenia uzyskania dla niego poparcia w Sejmie. Z jednej strony wiedza i doświadczenie potrzebne do piastowania funkcji prezesa NBP, a z drugiej Marek Belka nie jest wolnorynkowym doktrynerem. To ważna wiadomość dla tych ludzi i partii politycznych, którzy panicznie boją się na tym stanowisku „zimnych” liberałów. Z politycznego punktu widzenia widziałbym dwa zagrożenia. B.Komorowski przedstawił kandydaturę na prezesa NBP w chwili kiedy rozważane jest czy może to robić (względy prawne) i czy powinien to robić (względy moralno-polityczne). W ostatnim przypadku mam na myśli rozważania czy kandydata powinien wskazać dopiero prezydent wybrany w wyborach. Względy prawne można uzupełnić o dyskusję o statusie prawnym jednego z wiceprezesów NBP, który pełni obowiązki prezesa NBP i ryzyka związanego z przedłużaniem sytuacji braku prezesa NBP. Inne światło na proces wyboru prezesa rzuca ryzyko wahań na rynku finansowym wskutek kryzysu greckiego. Z tego punktu widzenia lepiej byłoby mieć prezesa NBP jak najszybciej. Jak widać, nie jest to wszystko takie proste.

Od oceny kwestii prawnych są prawnicy, a do kwestii moralno-politycznych mam spory dystans. Problem w tym, że poprzedni prezes NPB wybrany przez byłego prezydenta (zaznaczam: wybranego w wyborach) i zaakceptowany przez Sejm był moim zdaniem nieporozumieniem. W pełni „legalna” droga wyboru nie zapobiegła przyznaniu funkcji prezesa NBP osobie kompletnie do tego nieprzygotowanej i to w sytuacji kiedy mieliśmy (i mamy!) już spore grono kompetentnych ludzi do piastowania stanowiska prezesa NBP.

Po pierwszych reakcjach „świata polityki” obawiam, że kandydatura Marka Belki być może została już na wstępie spalona.  Politycy byli zaskoczeni i widać że są nieprzygotowani do dyskusji o przyszłym prezesie NBP i chyba nie do końca rozumieją jaka jest jego rola i po co w ogóle jest NBP. Wśród wielu z nich wciąż pokutuje przekonanie, że jest to stanowisko polityczne, jest łupem politycznym jak wiele innych i podlega politycznym targom. W efekcie zobaczyłem szereg śmiesznie zachowawczych wypowiedzi.

Szczerze mówiąc, nigdy nie rozumiałem co w sporach o stanowisko prezesa NBP jest takiego podniecającego. Prezes NBP ma więcej z urzędnika i to czym się zajmuje jest bardzo niemedialne, bo zbyt trudne do zrozumienia dla przeciętnego Polaka i szukających politycznej sensacji mediów. Ze względu na wymagania merytoryczne, nie jest to dobre miejsce na synekurę polityczną dla partyjnych kolegów i koleżanek. Politykom wydaje się chyba, że wybierając prezesa NBP dają świadectwo swoim przekonaniom gospodarczym w oczach elektoratu i wpływają na politykę gospodarczą. Nic bardziej błędnego. Gdyby szukać analogii, która ma pomóc przeciętnemu Polakowi zrozumieć rolę prezesa NBP, wskazałbym księgowego w przedsiębiorstwie. Musi mieć dużą wiedzę i doświadczenie, a jego prywatne poglądy ekonomiczne są kompletnie nieprzekładalne na działanie przedsiębiorstwa.

W celu poznania przedmiotu działalności NBP, zachęcam do lektury: www.nbp.pl