OPINIE EKONOMICZNE

Weekend był obfity w ekonomiczne obietnice polityków. Wygląda na to, że po wyborach, bez względu na to kto je wygra,  czeka nas istny wodotrysk pieniędzy. Nie nadążymy ich wydawać lub zanosić do banku. No, ale żart na bok.

Prezes PiS obiecał wzrost wynagrodzenia minimalnego (dalej WM) z wysokości ok. 46%-47% średniego wynagrodzenia w gospodarce obecnie, do 60% w 2024 r. To daje średnio ok.  12% wzrosty rok do roku tegoż wynagrodzenia przez cztery lata z rzędu. Dla porównania dodam, że w latach 2016-2019 (4 lata), WM rosło średnio o 6,5% rok do roku. Skąd nagle taka hojność wśród polityków PiS ? Przecież w czasach rządów PO-PSL średnie roczne tempo wzrostu wynagrodzenia minimalnego niewiele ustępowało dynamice z czasów obecnych rządów PiS. Ponadto biorąc pod uwagę, że PiS trafił w czasy wysokiego wzrostu gospodarczego (oraz wynagrodzeń w gospodarce), można powiedzieć, że PiS kontynuował politykę PO-PSL w zakresie WM. Naturalnie nasuwa się pytanie, dlaczego już w obecnej kadencji rządów, PiS szybciej nie podnosił WM??

Już obecnie, pod względem relacji WM do średniego wynagrodzenia w gospodarce, Polska plasuje się w pierwszej 10-tce krajów UE. Po wprowadzeniu w życie pomysłu J.Kaczyńskiego, mamy szanse na pozycję lidera, a już miejsce na podium mamy niemal gwarantowane.

J.Kaczyński, ani politycy PiS, nie podali głębszych ekonomicznych uzasadnień do tak znacznego wzrostu WM w tak krótkim okresie. Dość szybko się okazało, że pomysł powstał w gronie politycznym PiS, i nie był pomysłem pochodzącym z właściwego ministerstwa lub kręgów ministerialnych.

WM formalnie podlega konsultacjom, m.in. z przedstawicielami organizacji pracodawców. Jak sobie te konsultacje PiS teraz wyobraża i czy w ogóle będzie poważnie do nich podchodził?? Tempa zmian WM powinno mieć związek z dynamiką wynagrodzeń w gospodarce i wydajności. Im bardziej je przewyższa, tym większe ryzyko utraty pracy dla otrzymujących WM.

Mało kto jest przeciwnikiem WM. Na ogół spieramy się o jego wielkość, tempo zmian, relację do wynagrodzenia średniego itd. Problematyka WM to trochę akademicki spór między ekonomistami. Zarówno niskie, jak i wysokie WM mają swoje zalety i wady. Sporo zależy od tego jaki ‘światopogląd’ ekonomiczny sami wyznajemy i tego czy ‘wyznajemy’ go uczciwie przed samym sobą.

Najważniejsze pytanie jakie przed nami stoi, dotyczy konsekwencji dla rynku pracy, czyli przede wszystkim dla osób, które WM otrzymują.

Media przypomniały doświadczenia badania węgierskie, które moim zdaniem są dobrym punktem odniesienia. Zacytuje za bankier.pl: 

„ Zdaniem badaczy, spośród 290 000 Węgrów zarabiających płacę minimalną, 30 000 straciło pracę, a pozostałe 260 000 cieszyło się z wyższych zarobków. Po kieszeni dostały firmy, które część kosztów przerzuciły na ceny swoich wyrobów (o 4-11 proc.). Koniec końców, za wszystko zapłacili przede wszystkim węgierscy konsumenci, lecz jednocześnie katastrofalnego wzrostu bezrobocia nie było.  „ 

Trzeba zaznaczyć, że WM w przypadku węgierskim relacja WM do średniego jest nieco gorsza niż w naszym przypadku.

Biorą powyższe pod uwagę i to, że WM w Polsce otrzymuje nawet 1,5 osób, musimy się liczyć z tym, że ok 100 tys. ludzi lub więcej  w średnim terminie straci pracę, by pozostali (otrzymujący WM) zarabiali więcej. Jeżeli to akceptujemy i jesteśmy tego świadomi to ok. W sporach o konsekwencje radykalnego podniesienia WM nie dyskutuje się czy, tylko ile osób straci pracę. Zwracam na to uwagę, ponieważ słuchając zwolenników radykalnego podniesienia WM widać, że albo tego nie wiedzą, albo nie chcą publicznie mówić.

Powoli kończy się aktualna kadencja rządów koalicji prawicowej (dalej w uproszczeniu: PiS). Czy będzie kolejna, zdecydują jesienią wyborcy. PiS z całą pewnością odcisnął piętno m.in. na systemie emerytalnym. Poniżej kilka liczba, które rzadziej pojawiają się w mediach.

Jedną z głównych zmian wprowadzonych przez PiS było przywrócenie ‘starego’ wieku emerytalnego, czyli 60/65 lat. Na efekt nie trzeba było długo czekać. Przez pierwsze trzy kwartały 2017 r. mieliśmy dość stabilną liczbę emerytów i rencistów. Około  8,9 mln osób. Z chwilę wejścia w życie niższego wieku emerytalnego, liczba świadczeniobiorców niemal natychmiast wzrosła. Do końca I kw 2018 r. przybyło nam niemal 0,3 mln emerytów. Zjawisko całkowicie nie ustało i wygląda na to, że liczba emerytów i rencistów, w porównaniu z połową 2017 r., zwiększy się o 0,4 mln osób do końca tego roku. Patrząc na załączony wykres (liczba emerytów i rencistów), można powiedzieć, że PiS odwrócił reformę poprzedniej koalicji rządzącej i oprócz wieku, błyskawicznie przywrócił też liczbę emerytów i rencistów.

Tak gwałtowna zmiana ma i swoje skutki finansowe. W skali roku, wydatki na emerytury wzrosły o blisko 10 mld zł. PiS niestety nie zapewnił trwałego finansowania wzrostu wydatków na emerytury.

Analiza danych wskazuje, że z przywróconego wieku skorzystały osoby o różnej pozycji na rynku pracy. Oznacza to więc, że zabezpieczenie emerytalne wybrały równie chętnie osoby o względnie mocnej pozycji zawodowej na rynku pracy. Nie są znane precyzyjne liczby, ale nie wszystkie te osoby zrezygnowały z pracy zawodowej z chwilą zasilenia grona emerytów.

Co ciekawe, PiS w zakresie zasad waloryzacji nie wprowadził przełomowych zmian. Widać, że emeryci i renciści nie są dla PiS grupą politycznie targetową. Relacja średniego świadczenia do średniego wynagrodzenia w gospodarce narodowej spadła w okresie rządów PiS z 55% do 50%. Taka sytuacja miała również miejsce w trakcie poprzedniego dynamicznego wzrostu gospodarczego (2004-2008). To w pewnym sensie naturalne zjawisko. W okresach boomu gospodarczego wynagrodzenia osób czynnych zawodowo dynamicznie rosną, a algorytm waloryzacji emerytów w dość skromnym stopniu bierze pod uwagę wzrost wynagrodzeń w gospodarce. Można by się zastanowić nad modyfikacją zasad waloryzacji emerytur (tzn. powiązać emerytury silniej ze zmianami w gospodarce i/lub wynagrodzeniami), ale PiS nie wprowadził tu zmian. Jedynie tuż przed wyborami do PE jednorazowo wypłacono 1,1 tys. zł brutto jako tzw. 13-tą emeryturę, sugerując przy tym, że jak PiS wygra wybory, to idea 13-tej emerytury będzie kontynuowana. Politycy PiS nie zaryzykowali jednak ujęcia tego w ramy przepisów, co karze traktować jednorazowe świadczenie jako polityczną łapówkę dla elektoratu.

Temat zmian wprowadzonych przez PiS w obszarze zabezpieczenia emerytalnego, wymaga oczywiście szerszego opracowania. Na plus można koalicji rządzącej zapisać program PPK, chociaż i ten wymaga pewnego komentarza. Niemniej bilans zmian oceniam negatywnie.

Prezydent Andrzej Duda podczas wizyty w Lwówku Śląskim w połowie ubiegłego tygodnia pozwolił sobie na bardzo populistyczną opinię dotyczącą roli Trybunału Konstytucyjnego w sprawie podniesienie wieku emerytalnego przed kilku laty. Wypowiedź brzmiała następująco:

Nie mam żadnych wątpliwości, że naruszono konstytucję także w działalności Trybunału Konstytucyjnego, kiedy orzekał, że podwyższenie wszystkim Polakom wieku emerytalnego wbrew ich woli jest zgodne z Konstytucją, bo tak orzekł. Czy to był Trybunał, który działał dla polskiego społeczeństwa i dla polskiego państwa? Czy dla jakiejś wąskiej kasty rządzącej, która wtedy akurat miała taki interes? To ja już myślę, że każdy sam sobie odpowie na to pytanie.

Tą niepoważną wypowiedź można skomentować, czy raczej skrytykować, na kilku płaszczyznach.

Najwyraźniej prezydent zapomniał jaką rolę w naszym systemie prawnym pełni Trybunał Konstytucyjny (TK). Podstawową rolą TK jest badanie zgodności uchwalanego prawa z Konstytucją. I to jest właśnie działanie dla społeczeństwa. A to, że społeczeństwu czasami coś się może nie podobać, nie ma tu nic do tego. Wielu Polaków płaci składki na ZUS tylko dlatego, że jest zmuszona. TK miałby w tym przypadku orzec, że kto nie chce nie płaci? Przecież to absurd.

Wyjaśnienia ze strony prezydenta wymaga pojęcie ‘kasty rządzącej’ i jaki rzekomo miała interes w podniesieniu wieku emerytalnego Polakom? Oczywiście nie ma co drążyć tematu od strony merytorycznej, bo takiej tu nie ma. To już czysty polityczny populizm w obliczu zbliżających się wyborów parlamentarnych.

Tak naprawdę poprzednia koalicja rządząca nie miała żadnego politycznego interesu w podniesieniu wieku emerytalnego. Wiadomo było od początku, że taka decyzja będzie źle przyjęta przez społeczeństwo. Politycy PiS oraz obecny prezydent, zręcznie to wykorzystali podczas wyborów w 2015 r.

Spór o wiek emerytalny i rola w tym  TK, zostały niestety wciągnięte w wykreowany przez polityków PiS i prezydenta problem  ‘naprawiania’ sądownictwa. Pomijając już mocno nietrafione zarzuty pod adresem sądownictwa (w tym TK) i łamanie przy tym prawa, zupełnie niepotrzebnie prezydent dodaje do tego wątek wieku emerytalnego.

Opracowanie szeregu instytucji nie pozostawiają wątpliwości, że wraz z postępującym starzeniem się społeczeństw (w tym polskiego) i zmianą struktury wiekowej, wydłużenie wieku emerytalnego jest koniecznością, ponieważ systemy emerytalne nie uniosą ciężaru wypłacanych składek. Zresztą polecam samodzielnie pobawić się w symulacje i sprawdzić zależność wieku przejścia na emeryturę i, m.in., wydłużania życia.

Teoretycznie wydłużanie życia przy powrocie do wieku emerytalnego można rekompensować wzrostem składki na ZUS. Tylko, że politycy PiS nie zaryzykowali jej podniesienia, ale wprowadzili w życie produkt, który w zasadzie jest odpowiednikiem tej operacji. PPK, które właśnie wchodzą w życie, są m.in. reakcją PiS na powrót do wieku emerytalnego sprzed zmian. Mało kto zwraca uwagę, że aby uniknąć takich skojarzeń, przekaz o PPK nie jest czołowym politycznym przekazem PiS i prezydenta. We Lwówku Śląskim było podobnie.

Politycy PiS i urzędujący prezydent są w pełni świadomi konsekwencji przywrócenia poprzedniego wieku emerytalnego dla pojedynczego obywatela i finansów publicznych. Bardzo źle się stało, że problematyka wieku emerytalnego jest wykorzystywana w sposób populistyczny w politycznych grach o sympatię tzw. suwerenem. Niestety suweren nie jest tu obiektywnym arbitrem i po to są politycy – liderzy zmian – by konieczność zmian tłumaczyć i wprowadzać je w życie.

Nie, nie będę analizował przyczyn zmian cen  pietruszki, bo nie ma to większego sensu. Dosłownie każdego roku ceny  takiej czy inne grupy warzyw czy owoców szybują przez jeden sezon w górę, by rok później pikować w dół. Pietruszka stała się jednak w mediach symbolem wzrostu cen warzyw i cen żywności w ogóle. W części mediów i niektórych gremiach politycznych można coraz częściej znaleźć komentarze sugerujące, że to wina obecnego rządu. Nic z tych rzeczy. Nie jestem sympatykiem ekipy politycznej piastującej w Polsce rządy od końca 2015 r., ale przypisywanie winy za ceny żywności politykom PiS nie ma sensu. Wiem i pamiętam co politycy PiS wyczyniali przed laty, gdy m.in. wystrzeliły w górę ceny cukru. Jarosław Kaczyński od razu poszedł do sklepu spożywczego na zakupy w towarzystwie polityków swojej partii i kamer. Oczywiście, jak można się było spodziewać,  najwięcej kupił cukru (włożył do koszyka dwa kilogramy). Oprócz banalnej manipulacji politycznej, dowiedzieliśmy się, że lider PiS źle się odżywia, ..ale zostawmy już żarty z PiS na boku, bo dzisiaj dla odmiany zajmę się obroną polityków tej partii.

Trzeba koniecznie zaznaczyć, że politycy mają dość ograniczony wpływ na ceny żywności. Wpływ na nie mają: popyt, zbiory, warunki atmosferyczne, koszty produkcji i magazynowania, zmiany cen na rynkach zagranicznych itd. itd.

PiS rządzi od jesieni 2015 r. i licząc od tamtego czasu, ceny żywności ujęte w koszyku inflacyjnym wzrosły łącznie o ok. 15%. Porównując na różne sposoby ten wynik w podobnymi okresami z przeszłości, trzeba powiedzieć, że jest to wynik dość przeciętny, a więc w zasadzie nie ma co robić sensacji. Specjalnie sprowadziłem analizę cen żywności do poziomu koszyka żywności, ponieważ wspomniana w tytule pietruszka raczej nie jest dominującym składnikiem naszej codziennej diety.

Wynik zmian cen koszyka żywności w okresie rządów PiS uratował rok ubiegły, gdy ceny żywności r/r (koszyk inflacyjny) w grudniu wzrosły jedynie o 1%. W 2017 r. było to niemal 6% i obecnie (maj’19 r/r)  ceny żywności wzrosły o niemal tyle samo.

Pechem jaki przytrafił się rządowi jest wyjątkowo silny wzrost cen warzyw (w tym pietruszki) w ostatnich trzech kwartałach. Roczny wzrost koszyka warzyw w maju to aż 22%. To wartość rzadko spotkana w Polsce. Na pocieszenie powiem, że wartość koszyka owoców branego do wyliczeń inflacji w ujęciu r/r obniżył o 8%.

Politycy PiS o cenach żywności, nie pytani, starają się milczeć  by nie dawać opozycji okazji do krytyki. Nie ma co ich winić za ceny warzyw, ale pozostaje wierzyć, że z pokorą odbiorą tą lekcję.

Demografia nie jest może tematem, którym zajmuję się codziennie czy co miesiąc, ale kilka razy w roku staram się przysiąść do danych i spojrzeć co się nami, Polakami, dzieje.  Zdarzało mi się dokładnie wejść w bardziej szczegółowy tematy, m.in. analizowałem dzietność w rozbiciu na wiek kobiet itd. w kontekście 500+.

Tym razem zerknąłem na dzietność w układzie rocznym i w przeliczeniu na liczbę obywateli (a dokładniej, w przeliczeniu na 1 tys. osób).  Wskaźnik zapewne nie należy do najdokładniejszych, ale obok wad ma swoje zalety, dlatego w analizach demograficznych często można go znaleźć. Wskaźnik nie odnosi się bezpośrednio do liczby kobiet w wieku prokreacyjnym, ich dzietności, liczby rodzin lub związków, struktury płci i wieku obywateli itd.  Dzietność w przeliczeniu na 1 tys. osób po prostu mówi nam ile dzieci rodzi się w danym społeczeństwie. Mówi nam o warunkach jakie tworzy państwo, społeczeństwo i najbliżsi, by zachęcić kobiety wraz z życiowymi partnerami do powoływania dzieci. Zresztą pisząc wyraz ‘zachęcić’ powinienem ugryźć w język lub – dokładniej – ugryźć klawiaturę komputera. Żyjemy w czasach, kiedy liczba dzieci przestaje być miernikiem satysfakcji z życia i zachęty oraz polityka państwa mają nieco ograniczony wpływ na decyzje prokreacyjne wielu rodzin.

Patrzę na naszą demografię wręcz odruchowo z perspektywy 500+ i wpływu programu na dzietność, co było według pomysłodawców jednym z głównych celów programu. Czytelnicy wpisów na mojej stronie wiedzą, że jestem krytykiem 500+, m.in. z powodu oceny realizacji celów w relacji do przeznaczanej na 500+ rocznie kwoty. Nie ma wątpliwości, że skłonność do powoływania na świat dzieci jest powiązana z sytuacją ekonomiczną rodziców lub przynajmniej matki. Trzeba jednak przypomnieć, że wiele osób zwracało uwagę, że baby boomu z powodu 500+ nie będzie. I jak na razie to krytycy mają rację. Zapewne należałoby z oceną poczekać jeszcze kilka lat, ale już obecnie widać, że hojność programu nie przekłada się na liczbę dzieci. Zresztą i politycy PiS od przynajmniej roku o dzietności wolą się nie wypowiadać.

Co ciekawe mimo, iż 500+ działa już od dwóch lat, dzietność (w ujęciu wskaźnika jaki prezentuję),  wprawdzie się poprawiła, ale w stopniu mniejszym niż dziesięć lat wcześniej. Wygląda więc na to, że dzietność nie jest prostą funkcją finansowych zachęt wypłacanych do ręki. Najwyraźniej więc większym bodźcem jest pewność pracy, korzystne perspektywy zawodowe (wynagrodzenie) oraz cały wachlarz form wsparcia jak żłobki, przedszkola itd.

Przed kilkunastu laty daje się zauważyć nieco opóźnioną reakcję na zmianę koniunktury gospodarczej. Swego rodzaju bezwładność decyzyjną. W ostatnich kilku latach decyzje o powołaniu na świat dzieci nie były już tak opóźnione. Być może dlatego, że pierwsza dekada nowego wieku charakteryzowała się znaczną amplitudą wahań. Krótko przed wejściem do UE, otarliśmy się niemal o stagnację gospodarczą, by potem przeżyć bodaj najlepszy gospodarczo okres po ’89-tym. Ostatnie kilka lat, to stabilizacja tempa PKB na dość dobrym poziomie i bardzo korzystne ostatnie ponad dwa lata. Trudno uwierzyć, że skok dzietności w 2017 był rezultatem 500+. Jeżeli tak, to dość skromnym, biorąc pod uwagę skalę wsparcia. Powstaje też pytanie, dlaczego w 2018 r. efektu 500+ już praktycznie nie zobaczyliśmy i możemy być niemal pewni, że pogorszenie wsk  dzietności będzie widoczne również w 2019 r.

Gdyby ktoś patrzący na załączony wykres nie wiedział o istnieniu programu 500+, mógłby dojść do wniosku, że przejściowa poprawa dzietności była rezultatem poprawy sytuacji gospodarczej. Sądzę, że pomysłodawcy 500+ i sympatycy programu powinni to wziąć pod uwagę. Nie deprecjonuję całkowicie programu. Dołączam do tych, którzy twierdzą, że lepsze efekty można było osiągnąć dużo mniejszą kwotę i niekoniecznie bezpośrednimi wypłatami.