OPINIE EKONOMICZNE

Wysłuchałem wczorajszych wypowiedzi Leszka Balcerowicza dla mediów i jestem coraz bardziej zaniepokojony poziomem debaty. Z przykrością musze powiedzieć, że im więcej Leszek Balcerowicz i inni przedstawiciele Forum Obywatelskiego Rozwoju stawiają zarzutów pod adresem rządu w sprawie zmian w OFE, tym więcej wymagają one komentarza i sprostowań. Leszek Balcerowicza nie ukrywa rozczarowania poziomem debaty, ale sam nie mniej subiektywnie broni własnej teorii, używając do tego czysto akademickich i z natury trudnych do udowodnienia, a jednocześnie obalenia, teorii. Pomimo zarzutów wobec obrońców rządu o demagogię, sam nie mniej chętnie ją wykorzystuje, udając przy tym że nie wie o co jest spór. Próbuje stawiać się w roli obrońcy nieświadomych zagrożeń obywateli i racjonalności w działaniu państwa, ale unika podania całego tła makroekonomicznego decyzji rządowej (zmiany w OFE). Unika również podania rzetelnie słuchaczom i czytelnikom, że OFE to tylko fragment całości finansów gdzie obywatele są dawcami i biorcami przepływów pieniężnych. Chwilami jego wypowiedzi w sprawie OFE zaczynają przypominać upór jako sztukę dla sztuki. W zasadzie to w polemice Leszka Balcerowicza bardziej już chyba chodzi o publiczne droczenie się z rządem niż o wybranie najlepszego w obecnej sytuacji wariantu. Jeżeli tak ma wyglądać ekonomia liberalna, to FOR i jego czołowy przedstawiciel wyrządzają jej sporą krzywdę w sporze o OFE.

FOR na swojej stronie załączył wczoraj materiał, który ma być formą podsumowania tego co Leszek Balcerowicz chce nam przekazać.

Z niewieloma zdaniami tego opracowania można się zgodzić. Przykładowo, ja również nie upierałbym się na miejscu rządu, że wskutek zmian w II filarze, nasze emerytury wzrosną w porównaniu z OFE. Jest to teoretycznie możliwe, ale mocno dyskusyjne. Rząd nie powinien skupiać się na wydajności inwestycji w tym sporze a na skutkach ekonomicznych i społecznych przelewów na OFE wg dotychczasowych regulacji. Bo to jest podstawowym powodem proponowanych zmian. Drugim powodem jest przełamanie pewnego tabu i postawienie pytania (moim zdaniem słusznie), czy aby dotychczasowe zasady funkcjonowania OFE (głównie chodzi o przelewy), nie są aby nazbyt ekstrawagancją ekonomiczną. Szczególnie w obecnych okolicznościach makroekonomicznych.

Jednak mimo powyższego, Leszek Balcerowicz nie powinien straszyć obywateli, że zmiany proponowane przez rząd przyniosą straty dla gospodarki i obywateli. Dla udowodnienia tego Leszek Balcerowicz odwołuje się do dorobku ekonomii. Według Leszka Balcerowicza, redukcja składki do II filara, spowolni wzrost gospodarki. Ja nie miałbym odwagi podpisać się pod takim twierdzeniem. Tak naprawdę są to tylko dywagacje czysto akademickie. Biorąc pod uwagę ogrom zależności w gospodarce, podane twierdzenie to połączenie teorii z wiarą. Równie dobrze, można udowodnić że kwota zaoszczędzona na przelewach do OFE, będzie przeznaczona na infrastrukturę transportową, przyspieszy rozwój kraju. Wg L.Balcerowicza i większości obrońców OFE, składka powinna wymusić analogiczne oszczędności w wydatkach budżetowych, co przekłada się na wzrost efektywności gospodarki (teoria ujawnionego długu). Musze przyznać, że to dość specyficzny i kosztowny dla gospodarki sposób walki o efektywność. Zdaje się to zresztą potwierdzać sam L.Balcerowicz. Propozycje FOR wskazujące skąd wziąć pieniądze i jak ograniczyć wydatki, potwierdzają że i FOR jest dość bezradny. Moim zdaniem to tylko potwierdza, że FOR i Leszek Balcerowicz mają problemy na wskazanie tych rzekomo ogromnych oszczędności w wydatkach. Proponowane przez FOR wpływy z prywatyzacji w najbliższych kilku latach są wątpliwe do zrealizowania i to wcale nie tylko z powodów politycznych. Potwierdzają to nasze dotychczasowe dokonania w tej kwestii. Ponadto FOR proponuje m.in. obniżenie zasiłków chorobowych  i opiekuńczych z 80% do 60%. To gruba przesada, ale i świetny przykład przed jakim problemem stoimy: ekstrawagancja z tak dużymi jak dotychczas przelewami do OFE czy – przykładowo – obniżenie zasiłków chorobowych. Przed tym dylematem stanął rząd, a Leszek Balcerowicz usilnie stara się odwrócić uwagę opinii publicznej i twierdzi że problemy są gdzie indziej.

Leszek Balcerowicz i FOR bardzo starają się zwróć uwagę na fakt naszej rzekomej negatywnie rozumianej wyjątkowości, jaka powstanie po prowadzeniu zmian w OFE. Chodzi o porównanie nas z innymi krajami, które wprowadziły podobne reformy i tzw. II filar. Porównania są jednak tak przedstawione, że ukrywają inną wyjątkowość. Otóż na tle tych krajów Polska charakteryzuje się stosunkowo dużym udziałem składki przelewanej na II filar i spory problem z zapewnieniem środków na przelewy. Ponadto nawet kraje bogatsze od naszego, w przeważającej części nie zdecydowały się jak na razie na takie rozwiązanie w reformie emerytalnej.

Postawa Leszka Balcerowicza bierze się chyba stąd, że nie zauważył że zwolennicy zmian (tzw. ich większość) nie wykpiwali OFE, ale motywowali zmiany zbyt dużym kosztem dla gospodarki. Tymczasem Leszek Balcerowicz podszedł do sporu chyba nazbyt ambicjonalnie, utrudniając obserwatorom jego zrozumienie. I sam w końcu wpadł w sidła demagogii (podobnie jak Krzysztof Rybiński), którą tak chętnie zarzuca innym, by na siłą bronić obecnego rozwiązania. Posuwa się w tym nawet do straszenia przyszłych emerytów niską składką czy szukania winnych w rosnącej biurokracji. Leszek Balcerowicz udaje, że nie wie o co chodzi i toczy spór z rządem na innej płaszczyźnie. Reprezentanci rządu (np. M.Boni, J.K..Bielecki) chcieli szukać kompromisu i wskazać z czym się borykamy. Starano się unikać oceny dawnej decyzji o przyjętym w Polsce rozwiązaniu II filaru. Tymczasem L.Balcerowicz polemizuje z kilkoma argumentami i niefortunnymi wypowiedziamy reprezentantów rządu, które mają tu drugorzędne znaczenie. Jako broni używa teorii, które wbrew pozorom są trudne do udowodnienia.  

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej podało, że wg wstępnych szacunków stopa bezrobocia w styczniu sięgnęła 13,1%. Oznacza to niemal 2,1 mln bezrobotnych. Dane styczniowo nie mogą być oczywiście zaskoczeniem, ponieważ już wynik z grudnia 2010 był pierwszym sygnałem, że obniżanie stopy bezrobocia pójdzie nam opornie w najbliższych kwartałach. Generalnie nadal mamy trend wzrostu stopy bezrobocia, ale uległ już w zimie niemal zatrzymaniu. Liczba bezrobotnych w grudniu i styczniu jest większa o ponad 2% w porównaniu z analogicznym okresem sprzed roku.

Jest to dobry moment by przypomnieć jedną cech naszej gospodarki, która – jak się wydaje – nie uległa istotnego zmniejszeniu w porównaniu z latami wcześniejszymi. Otóż dopiero przy tempie wzrostu powyżej 4% PKB i dobrych perspektywach, bezrobocie zaczyna spadać. To stawia pytanie o perspektywy liczby bezrobotnych w najbliższych kwartałach w kontekście prognoz gospodarczych dla Polski, z których średnia daje niemal 4% wzrostu PKB na 2011 r. Dla krajów rozwiniętych to wartość godna pozazdroszczenia, ale dla nas – w kontekście bezrobocia (i nie tylko!) – nie jest to wartość zachwycająca.

Analiza zależności stopy bezrobocia od tempa wzrostu gospodarczego w polskich warunkach nie jest zajęciem łatwym. Pierwszym problemem jest już czas jaki należy (można) brać pod uwagę. W realiach kraju rozwijającego się i przechodzącego z gospodarki niemal socjalistycznej na wolnorynkową, każde kolejne kilka lat to nowe realia gospodarcze, które powodują że porównywanie – przykładowo – II poł. lat 90 tych z obecnym okresem – zawiera w sobie ryzyko znacznego błędu. Potem było wejście do UE, co dało pozytywne skutki w postaci wzrostu eksportu i otwierania rynków pracy dla Polaków. Kolejnym problemem jest w ogóle sposób liczenia stopy bezrobocia.

Korzystna koniunktura w połowie lat 90-tych spowodowała spadek stopy bezrobocia z 17% do 10,6% w ciągu niecałych 4 lat. Kolejny okres to koniec lat 90-tych do I połowy 2004 r. Aż do 2002 to czas stałego pogarszania się koniunktury, na krótko przerwany gospodarczym ożywienie w 2000 r. W zasadzie był to na tyle krótkotrwały impuls gospodarczy, że pozostał niemal bez wpływu na stopę bezrobocia. Stopa bezrobocia sięgnęła na przełomie 2003 i 2004 r. poziomu 20%. Poprawę koniunktury jaką była już ewidentnie widać w 2003 r. z pewnym opóźnieniem przyczyniła się do zmiany trendu. Dopiero w II poł. 2004 r. bezrobocie zaczęło spadać. Były dwa główne powody: wzrost zatrudnienia i szukanie pracy przez Polaków w krajach UE. W ciągu kolejnych czterech lat, stopa bezrobocia spadła ze wspomnianego poziomu 20%, do niemal 9%. O ponad połowę! Uwagę zwracają dwa czynniki gospodarcze, ważne w prognozowaniu bezrobocia. Wzrost gospodarczy powyżej 4% i czas trwania okresu dynamicznego wzrostu. W latach 2006-2008, tempo PKB utrzymywało się na poziomie ok. 6%, co korzystnie wpłynęło na postrzeganie przyszłości przez przedsiębiorstwa. I to właśnie na ten okres przypada 60% spadku bezrobotnych. Światowy kryzys gospodarczy przyszedł w chwili kiedy stopa bezrobocia była na rekordowo niskim poziomie, czyli 9%.

W ciągu pierwszych dwunastu miesięcy od jesieni 2008 r., liczba bezrobotnych wzrosła aż o 28%, co jest wynikiem niemal identycznym jak na koniec XX wieku. Tak wiec mimo dość różnych uwarunkowań makroekonomicznych, gospodarka w pierwszym odruchu dostosowawczym do nowych (gorszych) warunków reaguje wzrostem liczby bezrobotnych o ¼. Nową jakością jest odmienna reakcja w ciągu kolejnych dwunastu miesięcy. Ponad dziesięć lat temu w drugim roku liczba bezrobotnych wzrosła o 16%, a obecnie już tylko o 5%. Pomogło to, że sam kryzys światowy nie okazał się tak dotkliwy jak przypuszczano, a Polsce udało się przejść suchą nogą (nie licząc skutków w postaci deficytu finansów publicznych). Czynników dzięki którym udało się nam zatrzymać wzrost bezrobocia jest pewnie kilka. Ja chciałbym zwrócić uwagę, że nastąpiła zmiana w podejściu samych podmiotów gospodarczych do zatrudnionych. Z jednej strony przerosty zatrudnienia nie były tak duże jak ponad dziesięć lat temu, a z drugiej doświadczenia z I poł. ubiegłej dekady, każą pamiętać że nawet jeśli łatwo jest zwolnić pracowników, to nie tak łatwo jest szybko pozyskać doświadczoną kadrę.

Szybki powrót na ścieżkę wzrostu w Polsce zapobiegł pogorszeniu się nastrojów wśród przedsiębiorców. Podtrzymują go prognozy, które wskazują że w średnim terminie Polska nie powinna mieć problemu z utrzymaniem tempa PKB 3,5%-4% rocznie. Jak wyżej wskazałem, nie jest to tempo szokujące jak na kraj rozwijający się i z ambicjami, ale na tyle duże by względnie bezpiecznie postrzegać przyszłość. Analiza reakcji bezrobocia na zmiany i tempo PKB w Polsce wskazuje, że graniczne tempo PKB kiedy stopa bezrobocia spada, a dokładnie: bardzo powoli się obniża. Wierzę, że obecny rok pozwoli potwierdzić że graniczny poziom PKB to 3,5%, a w średniej perspektywie będziemy mogli mówić o 3%. W duża dozą prawdopodobieństwa można powiedzieć, że w roku bieżącym stopa bezrobocia spadnie z 12,1% w XII 2010 r. do przedziału 10%-11% w XII 2011 r.

Dołączam do grupy zadowolonych z tego, że w Polsce można dyskutować o faktycznych problemach. Mowa o dyskusji o OFE jaka rozgorzała pomiędzy przedstawicielami rządu a środowiskiem ekonomistów. Zgadzam się również z tym, że  klasa polityczna (głównie chodzi o ugrupowania opozycyjne) nie potrafi i nie ma ochoty podjąć tematu: reforma systemu emerytalnego w kontekście finansów publicznych. Jest to tym ciekawsze, że dyskusja nad OFE wcale nie musiała być polem do demonstrowania odmienność i opozycyjności wobec rządu. No ale takie to już są realia polityki. Mówi się trudno.

Wyrażając zadowolenie nad sporem rząd – ekonomiści, nie zamierzam jednak popadać w zachwyt. Powodem jest podział wśród dyskutantów, tonacja i poziom merytoryczny. Mogło być lepiej. Miałem nadzieję, że nieco inaczej będzie wyglądał podział wśród ekonomistów. Dyskusja odbywa się pomiędzy grupą ekonomistów reprezentujących rząd, czyli minister finansów i doradcy ekonomiczni a ekonomistami reprezentujących inne instytucje. W tej drugiej grupie najbardziej znaną postacią jest Leszek Balcerowicz, który – w przenośni – rzucił wręcz wyzwanie rządowi.

Taki podział wśród polemistów jest bardzo mylący dla obserwatorów (tzw. szarych obywateli), którzy mają niewielką (lub żadną) wiedzę o systemie emerytalnym i prawdopodobnie zupełnie nie rozumieją o co toczony jest spór. Wpływ przelewów na OFE na deficyt finansów publicznych i zadłużenie Polski, nie da się tylko sprowadzić do zarzutu że rząd, zamiast obniżać wydatki itd., chwyta się pieniędzy emerytów. To poważne uproszczenie w obecnych realiach makroekonomicznych. Zrozumienia nie ułatwiają media, które na siłę prezentują spór jako polemikę z niedobrym rządem, używając do tego wytartych schematów, jak: zły ZUS, rząd sięgający po pieniądze emerytów, brak reform, niezależni ekonomiści kontra rząd, itd.

O działaniach rządu w kontekście deficytu finansów publicznych już pisałem, więc tym razem skupię uwagę na adwersarzach. W postawie ekonomistów opozycyjnych, uderza bardzo silna niechęć do rzetelnego przedstawienia wpływu reformy emerytalnej na sytuację finansów publicznych. Przyjęty w Polsce wariant budowy II filaru jest niezwykle ambitny, o czym często się zapomina. Z perspektywy czasu widać, że nie radzimy sobie z finansowaniem wyrwy w finansach jaką powodują rosnące na przestrzeni lat coroczne przelewy do OFE. Obrona II filaru w polskiej wydaniu jak niepodległości nie ma sensu i tylko utrudnia dyskusję. Przyjęte w Polsce rozwiązanie nie jest jedynym z możliwych, o czym należy poinformować Polaków. Ponadto ekonomiści uparli się, że uniemożliwiając dyskusję o zmianach II filaru, narzucą opinii publicznej poczucie że problemem jest rząd i jego decyzyjna niemoc. To poważne uproszczenie i manipulacja, na którą znaczna część mediów daje się nabrać. Kolejnym zarzutem jaki stawiam jest sugerowanie przez ekonomistów, że finansowanie II filaru a bieżąca sytuacja budżetowa, to dwa odrębne dla obywatela problemy. Otóż nie. Wyobraźmy sobie rodziną 2+2 (rodzice i dwoje dzieci). Wyzwaniem stojącym przed nami jest obniżenie deficytu finansów publicznych. Z punktu widzenia tejże rodziny mamy do wyboru rezygnację z części ulg podatkowych i ograniczenie zasiłku chorobowego do 60% (to z gamy pomysłów niektórych ekonomistów) lub przeniesienie części II filaru do ZUS. Nie zamierzam bronić rządu, bo nie popieram części jego działań, ale unikanie tego typu zestawień przez adwersarzy, oceniam jako nieeleganckie zachowanie wobec opinii publicznej. Warto pamiętać, że OFE część rodków inwestują w obligacje polskiego rządu, co poza wyodrębnieniem środków poza ZUS, nie daje specjalnie nowej jakości. Zupełnie niepotrzebnie ukrywa się przed opinią publiczną że budowa II filaru też kosztuje. Tak naprawdę zmiana w II filarze, zaproponowana przez rząd, w przeważającej części dotyczy tego by część środków i tak lokowana przez OFE w obligacjach, znalazła się na wyodrębnionym koncie w ZUS. Ryzyko tego, że państwo nie wypłaci mi emerytury z tej części jest praktycznie takie samo jak to, że państwo nie wykupi obligacji w których OFE lokuje otrzymywaną moją część składki.

Niepokoi mnie to, że niektórzy z adwersarzy w polemice z rządem sięgają po takie chwyty jak straszenie Polaków ZUSem. To wytarty i nieelegancki argument. Swego rodzaju niskiej jakości PR. Tym bardziej przykre, że część z polemistów piastowała poważne funkcje w administracji państwowej lub banku centralnym. Tej manierze sugerowania, że ZUS i administrowane przez tą instytucję pieniądze są jakimś dziwnym bytem oddaje się nawet Leszek Balcerowicz. W jego ostatniej publikacji w Gazecie Wyborczej, obecna składka nazywana jest przymusową płatnością, podatkiem (w materiałach FOR, „pseudoskładką”) bez związku z wysokością emerytury.

Jak wcześniej zaznaczyłem, jakość dyskusji jest niebotycznie wyższa od dyskusji w gronie polityków. Ideał to to jednak nie jest (adwersarze często nie przebierają w słowach i dość śmiało korzystają wykorzystują społeczne lęki i negatywną opinie o ZUS). Odczuli to zarówno członkowie rządu, jak i jego doradcy: Jan Bielecki czy Bogusław Grabowski. Ostatnio na celowniku jest ten ostatni. Czytałem niedawno tekst Janusza Jankowiaka będący polemiką z tekstem B.Grabowskiego. Więcej tam było żalów i uszczypliwości pod dresem B.Grabowskiego niż polemiki na argumenty. Taka to jest dyskusja.

Swoją drogą pozwolę sobie na mały prztyczek pod adresem obecnych adwersarzy rządu. Odwagę jaką teraz demonstrują, trudno było dostrzec w dyskusjach o działaniach OFE. W dyskusji o prowizjach, konkurencji między OFE, czy tolerowaniu przez władze OFE nieuczciwych akwizytorów (masowe przechodzenia klientów z lepszych OFE do gorszych), reklamach obiecujących dostatnie życie na emeryturze, itd. Te problemy podjęły dopiero media i niektórzy politycy.

W całym tym zgiełku najbardziej żal mi obserwatorów sporu, którzy próbują coś zrozumieć i zająć stanowisko. Szkoda, bo budowa II filaru i szukanie sposobów na obniżenie deficytu finansów publicznych i zadłużenia, to temat na debatę o znacznych walorach edukacyjnych dla ekonomistów i obserwatorów dyskusji. Niestety wsłuchiwanie się w słowa adwersarzy rządu ma w sobie tyle wartości edukacyjnej co i dezinformacji. Zdaje sobie sprawę, że propozycje rządu i okoliczności w jakich zaproponowano zmiany budzą nieufność, ale nie zwalnia to pozostałych ekonomistów z rzetelnej oceny przyjętych w Polsce rozwiązań emerytalnych.