Nasza najnowsza historia gospodarcza, to temat na grubą książkę. Zapewne ciekawym rozdziałem byłyby również ekonomiczne terminy czy modne hasła używane do określania problemów, dumy z osiągnięć czy ambicji. Całkiem niedawnym przebojem była jeszcze „zielona wyspa”. Teraz coraz częściej wymieniany termin to „pułapka średniego wzrostu”. Co oznacza ten termin? To przejaw obawy, ale i narodowej ambicji. „Pułapka średniego wzrostu” jest już terminem na tyle często powtarzanym w debacie ekonomistów i polityków, że i w planie ministra Mateusza Morawieckiego termin ten jest punktem odniesienia. „Pułapka średniego wzrostu” to coś od czego mamy uciekać.
Geneza „pułapki”. W zależności od tego jak daleko sięgniemy, wyliczenia średniej dynamiki PKB dają wskazania od 3,5% do 4,0%. Średnia z dziesięciu ostatnich lat, to ok. 3,8%. Ostatnio zaś zaczynamy się przyzwyczajać do „okrągłej” wartości 3,5% rocznego tempa wzrostu PKB w Polsce. W latach 2014, 2015 takie właśnie mniej więcej mieliśmy tempo wzrostu. Wokół tego poziomu też oscylują prognozy średnioterminowe dla Polski. Żyjemy więc w świecie „trzy i pół”. To zaczęło rodzić obawy, ale i pytania, czy Polska zdana jest już tylko na średni wzrost i czy słusznym terminem jest słowo „pułapka”. Jako jedną z głównych przyczyn utrzymywania się Polski na średnim poziomie wzrostu podaje się (rzekome) oparcie modelu gospodarczego na taniej sile roboczej, słabe tempo innowacyjności, uzależnienie od inwestycji zagranicznych itp. Diagnoza zawarta w ostatnim zdaniu nie jest moim zdaniem zgodna z prawdą, co nie zmienia faktu że jest niestety dość popularna. Przechodzimy powoli i naturalnie wszystkie etapy rozwoju, które pozwalają nam skracać dystans do krajów rozwiniętych. Długo to jeszcze potrwa. Ale też z niskiego pułapu zaczynaliśmy.
Ja terminu „pułapki” nie używam w odniesieniu do polskiej gospodarki, więc nie muszę się z niego tłumaczyć. Tłumaczyć się powinni ekonomiści i politycy którzy operują nim w kategorii zagrożenia i konieczności podjęcia działań na rzecz podniesienia tempa wzrostu gospodarczego. Skoro ten termin jest niemal poniżej naszej godności i ambicji, to co zrobić by było lepiej, tzn. szybciej. Jak na razie grono ekonomistów i polityków z nurtu ambitnych nie daje jednoznacznej odpowiedzi. Rozczarowanie średnim tempem wzrostu na przestrzeni minionych lat najczęściej wyrażali ekonomiści liberalni. Twierdzili, że warunkiem wejścia na większe obroty jest – w dużym uproszczeniu – liberalizacja gospodarki i zmniejszenie obciążeń podatkowych. Wśród ekonomistów lewicujących (przepraszam za kolejne uproszczenie), pojawiały się terminy: świadoma polityka gospodarza państwa, industrializacja itd.
A czy średni poziom wzrostu gospodarczego w okolicach 3,5% jest zły? To tylko, bynajmniej nie prowokacyjne, pytanie. Warto je sobie zadać, zanim się wszyscy nakręcimy i za kilka lat będziemy szukać winnych rozbudzeniu niespełnionych nadziei. Rozwój jak Irlandia też już kiedyś obiecywano.
Wbrew pozorom wzrost w przedziale 3%-4% PKB jest dość satysfakcjonujący dla Polski. W takim warunkach można odzyskać panowanie nad nadmiernym deficytem finansów publicznych i funkcjonować na bezpiecznym jego poziomie. Spada powoli bezrobocie oraz można prowadzić stabilną i w miarę aktywną politykę społeczno-gospodarczą.
Trudno mi tez odpowiedzieć na pytanie w oparciu o co część polityków i ekonomistów opiera rozbudzane nadzieje. Nasza gospodarka wchodziła na wyższe obroty w zasadzie tylko podczas dobrej koniunktury w otoczeniu gospodarczym. Tylko w dwóch okresach nasza gospodarka rozwijała się w tempie powyżej 5% PKB. To były lata 1994-1998 i 2004-2008. Sięgneliśmy poziomu 5% „na chwilę” w roku 2011. Trzeba dodać, że w pierwszym z wymienionych okresów (lata 90-te) pomógł nam start z niskiego poziomu, a w drugim – wejście do UE. Do tej pory dynamikę PKB 6%-7% osiągaliśmy na krótko i tylko w okresie koniunktury gospodarczej przynajmniej w Europie. Nasze tempo PKB jest średnio o 2,0-2,5 pkt procentowe wyższe niż krajów rozwiniętych. W okresach boomu gospodarczego ta różnica wyraźnie przekracza 3 pkt. proc. (na krótko sięga 4 pkt. proc.).
Powodów do rozbudzania nadmiernych ambicji nie daje też porównanie z innymi krajami. W tym z krajami byłego bloku wschodniego. Porównanie Polski z krajami tej grupy lokuje nas (średnie tempo PKB dla okresu 20 i 15 lat) w czołówce. W latach 90-tych niezwykle dynamicznie rozwijały się np. Łotwa i Estonia. Niemniej to już melodia przeszłości. To dość małe kraje których gospodarki nie za bardzo nadają się do porównań z gospodarkami większych krajów. Zresztą, to inna cechą małych krajów, widać u nich łatwość odnotowywania skrajnych wskazań. Załamanie gospodarcze obydwu z wymienionych w 2008 i 2009 spowodowało spadek PKB o kilkanaście procent u każdego z nich (wynik łączny dla dwóch lat).
Nie mamy się czego wstydzić i przy porównaniu z Irlandią czy Koreą Płd. Były czasy gdy obydwa te kraje stawialiśmy sobie jako punkt odniesienia. Jednak czasy gdy te gospodarki pędziły w tempie 8%-10% PKB są już dość odległe i miały miejsce w warunkach nieprzystających do naszych.
Pozostaje oczywiście porównanie z Chinami czy Indiami, ale jak rozumiem, odwoływanie się do tych wzorców wzrostu gospodarczego w ogóle nie ma sensu oraz byłoby w Polsce trudne do zaakceptowania przez społeczeństwo. Inna rzecz, że kraje te startowały z niebywale niskiego poziomu rozwoju gospodarczego.
Jakby to nie zabrzmiało dziwnie, przedłużony wzrost gospodarczy na bardzo wysokich obrotach (czytaj : wysokim tempie PKB) bywa też …szkodliwy, szczególnie gdyby miał być kreowany popytem przez cały okres lub jego końcowej fazie. Gospodarka potrafi w ciągu kilka lat funkcjonowania na wysokim biegu wejść w stan przegrzania. W takim sytuacjach zejście do poziomu wzrostu 2%-3% rodzi już napięcia społeczne.
Jak widać z tła na jakim osadziłem Polskę, obecne tempo PKB dla Polski na tle perspektyw światowych, nie jest takie złe jakby się pozornie wydawało. I z cała pewnością nie jest to pułapka lub nie musi być. Czy Polską gospodarkę stać na szybsze tempo? Owszem, a przynajmniej jestem w stanie sobie wyobrazić okoliczności w jakich może się to stać. Podniesie średniego tempa wzrostu z 3,5% do 4,5% (przy tempie PKB w UE jak obecne) jest teoretycznie do osiągnięcia. Nie ma co jednak ukrywać, że jeśli chodzi o receptę na sukces, to więcej racji jest po stronie ekonomistów liberalnych. Powiedziałbym tak: 60-65% racji dla liberałów, 40%-35% dla ekonomistów lewicowych. Racje pierwszych to: relatywnie niskie podatki i koszty pracy. Racje drugich: redystrybucja dochodu narodowego i udział sektora publicznego w procesie rozwoju gospodarczego. Obydwie grupy łączy wsparcie finansowe (np. bodźce podatkowe) dla podmiotów gospodarczych.
Nie odbieram szczerości i wiary ministrowi Morawieckiemu w dążeniu do wyrwaniu nas z tzw. „pułapki średniego wzrostu”. Obawiam się, że jego największym wyzwaniem będzie polityka rządu, którego jest ministrem. Realizacja obietnic wyborczych na pewno nie ułatwia w dłuższym terminie wejście gospodarki na wyższe obroty i ich utrzymanie. Rząd forsuje szeroki program społeczny finansowany głównie długiem publicznym, co tylko zmniejsza możliwości manewru ministra Morawieckiego. Podobnie z prezydencką ustawą dla frankowiczów. W obydwu przypadkach minister Morawiecki delikatnie wyraził już swoją dezaprobatę.
