OPINIE EKONOMICZNE

Termin expose jest praktycznie zarezerwowany dla wystąpienia premiera po wyborach i wyłonieniu koalicji rządzącej. Niemniej ze względu na ekonomiczne i polityczne okoliczności, wczorajsze wystąpienie premiera można również śmiało opatrzeć tym samym terminem. A i sam premier nie ma chyba nic przeciwko, skoro na stronie premiera, jego przemówienie jest dostępne pod tytułem „Drugie Expose”. Expose to forma przekazu informacji i komunikacji raczej ze świata politycznego, stąd ekonomista musi do zawartych w przemówieniu treści, podchodzić z pewnym dystansem. Piątkowe expose jak najbardziej takie też wczoraj było. Niemniej expose zawierało kilka smaczków, które postaram się wskazać.

W odróżnieniu od expose z ubiegłego roku, obecne miało bardziej charakter polityczny. Z rozkładu akcentów widać, że premier swoim „drugim expose” wpisuje się w obecną debatę polityczną. I to obecna debata polityczna (propozycje technicznego premiera, ekonomiczne i społeczne debaty, zarzuty o brak inicjatywy w obliczu kryzysu itd.) przyczyniła się do rozkładu akcentów w expose. Do tego co w expose jest i czego w nim nie ma.

Na 19 stron tekstu wystąpienia, niemal połowa poświęcona jest inwestycjom. To z jednej strony sposób na pokazanie, że pomimo spowolnienia gospodarczego, w Polsce są i będą przeprowadzane ogromne inwestycje. To ma oznaczać, że rząd nie śpi oraz że gospodarka żyje i ma się dobrze. Słowo „inwestycje” niesie ze sobą myśl o przyszłości i teraźniejszości. Inwestujemy, bo mamy na to środki. Inwestujemy, bo chcemy i będziemy się rozwijać. Taki komunikat sam w sobie nie jest zły, bo po spadku nakładów na drogi i upadkom firm budowlanych, może powstać wrażenie że teraz to czeka nas już tylko stagnacja i inwestycyjny zastój.

Premier doliczył się łącznie 700-800 mld inwestycji, do roku …. . Tu mam problem, bo premier nie podał terminu. Jeden z wymienianych programów inwestycyjnych ma trwać do 2022 i być może ten termin można podać jako graniczny. Nie przepadam za podawaniem wielkości ekonomicznych jako suma z wielu lat, bo na ogół jest to zabieg z gatunku socjotechnicznych. Suma ma powalać na kolana (i powala). Nie będę się rozwodził nad podawanymi wartościami i programami, bo są to wartości znane od pewnego czasu lub stanowiące naturalną pozycję w planach budżetowych lub planach firm państwowych. Tak jest na przykład z inwestycjami w elektroenergetyce. Te inwestycje to nie dar niebios, ale konieczność z racji starzenia się bloków energetycznych. Kolejne kilka lat wstrzymywania się z szerszymi inwestycjami mógłby skutkować przymusowym ograniczeniem dostaw prądu. Inwestycje te finansowane będą zarówno ze środków firm państwowych jak i źródeł zewnętrznych (giełda, obligacje, kredyty itd.).

Ciekawostką jest powołanie funduszu/programu  Inwestycje Polskie i utworzenie na jego potrzeby specjalnego podmiotu. Operatorem ma być BGK. Podmiot w oparciu o 40 mld zł udziałów w spółkach Skarbu Państwa ma do 2015 r. wykreować analogiczną kwotę inwestycji. Zaletą idei, obok faktu finansowania inwestycji, ma być finansowanie bez wzrostu zadłużania. Na chwilę obecną nie znam szczegółów idei, ale rozwiązania ze świata prawno-ekonomicznego wyznaczają tu pewne ograniczenia, jak i podpowiadają jakie to może być rozwiązanie. Będzie to więc najprawdopodobniej jakaś forma finansowania opartego pewnie głównie na akcjach i udziałach, które pełnić będą rolę zabezpieczenia dla kredytów lub coś zbliżonego. Faktycznie pozwala to uniknąć zadłużenia, pod warunkiem że źródło spłaty nie nawali. Inicjatywę o tyle warto też pochwalić, że jest to sygnał jaką rolę państwo przeznacza aktualnie dla tych aktywów. W Polsce przedstawiano różne pomysły na to do czego wykorzystać udziały w spółkach Skarbu Państwa. Idea wsparcia finansowania inwestycji, wydaje się słuszna na obecne czasy.

Poza inwestycjami, premier deklarował m.in.  poprawę działania sądów, nowy kodeks budowlany, czy możliwość szerszego stosowania metody kasowej w podatku VAT. Są to pozycje będące odpowiedzią na bieżące tematy w świecie politycznym. Zwróciłbym uwagę na działanie sądów, abstrahując tu od deklaracji premiera. Rzadko się w Polsce o tym mówi, ale jednym z istotniejszych powodów zatorów płatniczych jest postawa części przedsiębiorców. Zwracał na to uwagę tym razem Jeremi Mordasewicz, związany z PKPP Lewiatan przy okazji roli kasowego rozliczenia podatku VAT wg tzw. formuły kasowej jako środka poprawiającego płynność małych podmiotów gospodarczych. Otóż przypomniał on, że wśród przedsiębiorców nadal często spotykana jest praktyka niepłacenia kontrahentowi w umówionych terminach i to pomimo posiadania środków finansowych. Jednym z podstawowych narzędzi walki z tą patologią jest właśnie sądownictwo.

Premier w expose koniecznie chciał pokazać że jego rząd chce zachęcić Polaków i Polki do prokreacji i zaoferować lepsze warunki do wychowywania dzieci. To najprawdopodobniej reakcja na presję medialną opozycji w tym temacie. Nie sądzę by premier był przeciwny tworzeniu instrumentów wsparcia rodziny, ale w przeciwieństwie do polityków opozycyjnych, musi brać pod uwagę możliwości finansowe państwa. Premier skupił się na dwóch pomysłach. Jeden to znana od niedawna decyzja o wzroście nakładów na opiekę dzieci najmniejszych, czyli żłobki i przedszkola. Druga …. wydłużenie urlopu macierzyńskiego do jednego roku. Inicjatywa tyle śmiała, co i budząca wątpliwości. Premier powołał się przy tym na rozwiązanie szwedzkie, co – obawiam się – ma oznaczać wsparcie finansowe z budżetu lub rekompensatę dla przedsiębiorców. No, ale zobaczymy. Nie przeczę, że dla małego dziecka dłuższy kontakt z matką to rzecz jak najbardziej pożądana. Pytanie tylko, jak zareagują małe przedsiębiorstwa, w obawie przed przyjęciem do pracy młodej kobiety. Moim zdaniem, jeżeli obecny rząd ma faktycznie ambicje wsparcia młodych rodzin, to warto by przemyśleć kwestie finansowego wsparcia i bezpieczeństwa rodziny. Większe wsparcie w przypadku w przypadku utraty (lub braku) pracy jednego czy obydwojga rodziców oraz wsparcie finansowe na zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych (np. wynajmu). Obecne zasady wsparcia są daleko niewystarczające. To jednak wymagałoby wskazania źródeł finansowania. W takim wypadku rząd mógłby wskazać z finansowania czego rezygnujemy (lub ograniczamy) i politycznie zaszantażować opozycję, że wbrew deklaracjom nie chce wpierać polityki prorodzinnej.

Bodaj jedną z ciekawszych deklaracji expose była zapowiedź pozostawienia bez zmian całokształtu zagadnień związanych z tzw. umowami śmieciowymi. W perspektywie krótkoterminowej deklarację taką należy ocenić pozytywnie. W obecnej sytuacji gospodarczej  nie powinniśmy eksperymentować ze zmianą zasad zatrudniania i jego kosztów. Niemniej nadal mam nadzieję, że premier odważniej podejmie dyskusję nad zasadami zatrudniania i „ozusowania” umów. Mam co najmniej wątpliwości czy szerokie, jak na warunki europejskie, zastosowanie zasad zatrudnienia innych niż na tzw. etat, przyczyniło się do poprawy zatrudnienia w Polsce. To nie jedyna wątpliwość. Pytań jest więcej. Jeżeli przyjmujemy (a jeszcze przyjmujemy?), że mamy system przymusowego oszczędzania na emeryturą, to dlaczego pozwalamy na szerokie omijanie tego obowiązku lub pozwalamy na płacenie minimalnych składek. Efekt jest taki, że część osób aktywnych zawodowo, wcale lub w ograniczonym stopniu zasila ZUS. Dotujemy bieżące wypłaty świadczeń już na niemal 40 mld zł. W pewnym sensie pozostali pracujący dotują wypłaty ZUS. Skoro państwo dotuje, to nie z czego innego jak z naszych podatków. Ponadto tak szerokie stosowanie nie-etatowych (przepraszam za to określenie) form zatrudnienia, nie ułatwia życia zarówno ludzi młodych (o których troskę premier wyraził w innym miejscu) i osób z niskimi wynagrodzeniami. Uważam też, że powinniśmy na podstawie obecnie pozyskiwanych od przedsiębiorców danych finansowych, starać się oszacować jak przedsiębiorcy wykorzystują korzyści z niższych kosztów pracy. Widać, że obecna koalicja nie jest jeszcze gotowa merytorycznie i ideologicznie na podjęcie tego tematu.

Premier w expose zawarł też nutkę populizmu. Oberwało się bogatym (a dokładniej: „wpływowej grupie ludzi najzamożniejszych”), którzy dużo zarabiają a płacą niskie podatki i inne daniny. Niestety premier nie podał definicji wpływowej grupy, ani żadnych szczegółów na czym polegają korzyści. Nie lekceważę tematu rozwarstwienia czy zróżnicowania opodatkowania w zależności od poziomu wynagrodzenia. To temat na inną dyskusję. Warto jednak rozwiać mit że jak się jest bogatym, to od razu płaci się niskie podatki i oszukuje. Tak naprawdę, zdecydowana większość instrumentów podatkowych itd. z jakich korzystają „bogaci” dostępna jest nam wszystkim. Każdy też może się zgłosić do doradcy podatkowego z prośbą o optymalizację płaconych danin. Tylko, by mieć co optymalizować, to wpierw trzeba mieć wysokie wynagrodzenia, dochody z kilku różnych źródeł, jakieś aktywa (tzw. majątek) lub spółkę, czy też piastować specyficzną funkcję (np. manager na kontrakcie). Wtedy można pomyśleć jaka forma pracy (etat, kontrakt managerski) jest najlepsza, czy warto założyć spółkę komandytową, czy rozliczać się na Cyprze, a może skorzystać z formuły Funduszy Inwestycyjnych Zamkniętych. Wiele z tych i innych instrumentów jest opłacalne, ale dopiero po przekroczeniu pewnego progu finansowego.

O expose wiele też mówi to czego w nim nie było. Oczywiście pamiętam, ze expose to wydarzenia ze świata politycznego. W przeciwieństwie do „makroekonomicznego” expose z roku ubiegłego, teraz premier nie wspominał o budżecie, deficycie finansów publicznych, zadłużeniu, reformie instytucjonalnej UE czy niedokończonej reformie emerytur.

Obejrzałem całe spotkanie ekonomistów, organizowane przez PiS. Mimo iż materiał dostępny na stronie PiS to ponad trzy godziny oglądania i słuchania, to jednak polecam każdemu kto zainteresowany jest poziomem debaty ekonomicznej w Polsce. Polecam, bynajmniej nie dlatego że debata była jakimś ekonomicznym delikatesem. Jeżeli ktoś miał wątpliwości co do powodów nieobecności  L.Balcerowicza, to po zapoznaniu się z nagraniem, nie będzie miał żadnych.

Formalnie debata miała być poświęcona ocenie najnowszych propozycji ekonomicznych PiS. W rzeczywistości jednak w debacie mało kto się do programu odnosił.  To dość ciekawe, bo program PiS, „Alternatywa”, jest charakterystycznym dla partii opozycyjnych, populistycznych zestawieniem obietnic i szerzeniem wiary, że nikomu nic się nie zabierze, za to sporo wielu grupom sporo się da. Da w postaci ulg i szerokiej rzeki państwowych pieniędzy. A wszystko to za 11 mld zł ściągniętych z sieciowych marketów i banków oraz bez przejmowania się obecnym deficytem finansów publicznych. Zainteresowanych oczywiście odsyłam na stronę internetową PiS, gdzie program jest dostępny.

Tak naprawdę zamiast debaty mieliśmy osobiste popisy poszczególnych mówców. Dominowała krytyka rzeczywistości i polskich dokonań z ostatnich ponad dwudziestu lat. Debata zaczęła się od oceny polskich przemian w wykonaniu pewnej pani profesor (nazwiska podawać nie będę). Zestaw półprawd i tendencyjnych ocen. Na pytanie prowadzącego debatę czy ktoś chce sprostować ocenę polskich przemian, ku mojemu zdziwieniu nie zareagował nikt. Dopiero później kilka osób, przy okazji zabrania głosu, ostrożnie wprowadziło pewne poprawki. Niemal każdy z mówców skupił się w zasadzie na prezentacji własnego intelektu i chęci pokazania wyjątkowej przenikliwości swojego umysłu i niemniej wyjątkowej (w swojej ocenie) wiedzy. Ekonomiści, jak politycy, potrafili tylko krytykować. Raziła dominująca niezwykła ogólność ocen, nadmierne filozofowanie i unikanie podania sprecyzowanych wniosków. Doszło do  tego, ze nikomu na sali nie przeszkadzało że wszyscy chcą obniżenia podatków, przy jednoczesnej aktywniej roli państwa, która z konieczności przybierać by miała formę rozdawanych ulg, dotacji itd. Podobnie jak w programie PiS nie rozmawiano czy aby można zracjonalizować wydatki sektora państwowego. Widać było, że i zebrani ekonomiści chcieli zyskać akceptację widzów, więc unikali ocen i wniosków przykrych dla ucha obywateli. W sumie  dowiedziałem się więc, że można szerokim gestem prowadzić społeczne programy, finansować inwestycje i zmniejszać obciążenia finansowe. A ryzyko deficytu czy wzrost zadłużenia? Nikt się tym nie przejmował. O deficycie wspominano, ale można było odnieść wrażenie że to niedobry D.Tusk go wywołał, nie wiadomo zresztą dlaczego i jak. Czyli że to deficyt, ale jakiś inny.

Tradycyjnie oberwało się UE. Za co? Za wszystko, bo to teraz w modzie. Idei UE broniła tylko jedna osoba. Adam Glapiński, ekonomista notabene długie lata związany z  PiS. Powiedział fantastyczne słowa, że korzyści ekonomiczne wynikające z wejścia do UE są niemal bezprecedensowe w naszej historii.

Po debacie widać było jak silne są wątki patriotyczne w polskiej myśli ekonomicznej. Okazało się, że zniszczyliśmy polski przemysł, że banki są zagraniczne, że nie mamy dużych znanych na świecie przedsiębiorstw i że jesteśmy tanią siła roboczą dla innych państw. Zaledwie jeden z zaproszonych gości bronił (zresztą krótko) polskich dokonań w jednym z punktów, ale nie miał siły lub ochoty walczyć z pozostałymi mitami. Wątek patriotyczny jest modny w ostatnim czasie, ale ci którzy go propagują nie potrafią wykazać co jest na przykład złego z takich a nie innych rozwiązaniach. Skoro niedobre zagraniczne banki nie chcą rzekomo finansować polskiej gospodarki , to wpierw wypadałoby to racjonalnie udowodnić, a potem wykazać jak bardzo wciskałyby do przedsiębiorstw kasę banki polskie, gdyby to one dominowały w gospodarce.

Z przykrością muszę powiedzieć, że wielu z dyskutantów prezentowało bardzo małą wiedzę z zakresu najnowszej historii gospodarczej Polski i elementarnych faktów. Raziła też tendencyjność w argumentowaniu swoich myśli. Co najmniej dwójka profesorów odnotowała fatalne wpadki merytoryczne. Pewna pani profesor deklarując swoją antypatię do idei OFE, najwyraźniej nie do końca rozumiała o co w tym chodzi i ostro naginała interpretacje faktów do udowadniania swoich  myśli. Znany profesor nie rozumie polityki pieniężnej. Zgroza.

Jako żywo, wczorajsza debata przypominała dawne polskie sejmikowanie. Na tym tle publiczna ostra dyskusja o OFE (przy okazji zmniejszenia transferów) w gronie: rząd i grupa ekonomistów, to po prostu ekonomiczny delikates. I chyba już wiem dlaczego wtedy grono dyskutantów było wtedy bardzo skromne.

Jednym z wątków ekonomicznych w politycznych debatach, jest idea debaty ze znanymi z mediów ekonomistami nad propozycjami PiS, jakie przedstawiono Polakom w pierwszych dniach września. Nie oczekiwałbym wiele po tej debacie. Debata to bardziej wydarzenie polityczne niż ekonomiczne. Nie dziwię się więc prof. Balcerowiczowi, że od razu zadeklarował iż w dyskusji nad tego typu programami udziału brać nie będzie, a szczególnie jeżeli debatę firmuje partia polityczna. Mniejsza jednak o debatę. PiS, jak każda partia opozycyjna, stara się proponować program który mógłbym opisać mniej więcej tak: mamy wiele do zaproponowania i rozdania, nic wam nie odbierając. No i jak tu nie wesprzeć takiego programu? Taka oferta tym bardziej brzmi kusząco, jeżeli przypomnimy sobie że czasy mamy niełatwe, przed nami 2013 rok z tempem PKB prawdopodobnie rzędu 2% i do tego deficyt budżetowy przy wciąż sporym zadłużeniu w ujęciu do PKB.

Obiecywać być może można co kto chce, ale jest jedna i prosta zasada: albo bardziej się opodatkowujemy, albo modyfikujemy redystrybucję obecnych środków finansowych jakie zbieramy od firm i obywateli w postaci podatków i innych obciążeń. Jest jeszcze zadłużanie, ale już jesteśmy niedaleko granic wyznaczonych krajowymi aktami prawnymi i regulacjami UE. Przyjmuję więc, że skoro mamy obniżać relacje zadłużenia do PKB, to nie ma co dalej rozważać rozwoju w oparciu o wzrost zadłużenia.

Wbrew pozorom, wcale nie zamierzam występować tu jako liberalny, zimny ekonomista i komunikować, że nie ma możliwości zmiany polityki państwa. Wręcz przeciwnie. Jest i to spora, ale to politycy nie chcą jej wykorzystywać. Sporo do życzenia pozostawia stan umysłów i oczekiwań obywateli. Zacznę od wzrostu obciążeń finansowych obywateli. W dużym uproszczeniu: podnosimy podatki i przekazujemy zgromadzone środki innym potrzebującym lub pokrywamy spadek wpływów spowodowanych ulgami podatkowymi. Jeżeli za skalę fiskalizmu przyjąć dochody szeroko rozumianego sektora finansów publicznych (general government) w relacji do PKB, to dla Polski wychodzi wartość 39%. Średnia unijna to 44,5%. To tylko średnia. Bo część krajów UE pobiera od obywateli daniny sięgające od 45% do nawet 55% PKB. Owszem polityka społeczna i prorozwojowa jest tam na wysokim poziomie. Mowa o Danii, Francji, Szwecji czy Finlandii. Jak widać, wbrew obiegowej opinii, skala obciążenia fiskalnego w Polsce nie jest szokująco wysoka. Gdybyśmy chcieli podnieść skalę obciążeń do poziomie średniego w UE (w ujęciu do PKB), to wpływy do państwowej i samorządowej kasy powinny być wyższe o jakieś 80 mld zł, czyli 15%. Jak rozumiem ten wariant absolutnie odpada, bo politycy obiecujący nam lepsze życie twierdzą, że praktycznie nie wymaga to wzrostu podatków. A już na pewno nie ma mowy o podnoszeniu podatków powszechnych.

Kwotę 80 mld zł podałem dla uświadomienia tym z obywateli, którzy porównują warunki życia w Polsce z krajami bogatszymi. Nas po prostu nie stać na tak dużą pomoc i redystrybucję. Ponadto nie sądzę byśmy potrafili mądrzę wydawać tak ogromne dodatkowe pieniądze. Trzeba też pamiętać o kosztach prowadzenia działalności gospodarczej. Jednym z naszych atutów w rywalizacji o kapitał zagraniczny jest właśnie relatywnie niższy koszt prowadzenia działalności gospodarczej. I jest w naszym interesie byśmy to jak najdłużej utrzymali.

….a wracając do wątku głównego.. Zazwyczaj (tak też jest i w programie PiS) politycy twierdzą, że uzbiera się troszkę mld zł z uszczelnienia systemu podatkowego (to stały element politycznych programów) i opodatkowania sektorów które są uważane są za „złe”. Tym razem są to: handel wielkopowierzchniowy (hipermarkety) i banki.

Skoro się nie zadłużamy i nie podnosimy podatków (a nawet obniżamy) to pozostało co? Zmiana redystrybucji środków. Niestety politycy chcą sporo modyfikować, ale nikomu nic nie chcą zabierać (żeby się nie narazić elektoratowi). Rachunek więc nie ma prawa się bilansować. Zresztą już się nie bilansuje. Trzymając się  danych podawanych przez Eurostat, nasz deficyt finansów publicznych sięgnął w 2011 5,1%, co jest wartością bardzo dużą.

Na pytanie skąd wziąć pieniądze na wskazany w programie gospodarczym partii cel, pada odpowiedź że wydatek jest tak oczywisty iż pieniądze znaleźć się muszą. Ponawianie pytania „skąd”, nie ma sensu, bo polityk jeszcze bardziej się oburza. Dość podobnie wyglądała dyskusja na portalu Krytyki Politycznej, gdzie pozwoliłem sobie zabrać  głos na jednym z forów. Grono lewicowych rozmówców było wyraźnie zdziwione i oburzone, gdy zasugerowałem, że politykę społeczną i prorozwojową można jak najbardziej prowadzić, ale głównie przez zastanowienie się jak zmienić transfer pieniędzy od podatnika, przez budżet, do ostatecznego odbiorcy.

By być lepiej zrozumianym, wykorzystam dyskusję o finansowym wsparciu rodziny i bodźcach finansowych w celu zwiększenia dzietności w Polsce. Co najwyżej na palcach jednej ręki można policzyć ekonomistów którzy dogmatycznie nie akceptują żadnych ulg w systemie podatkowym. Nawet związanych z posiadaniem dzieci. Wśród polityków, przeciwników ulg na dzieci czy dofinansowania przedszkoli i żłobków, bodaj nie ma wcale. Problem jest jeden i podstawowy. By stworzyć system ulg odczuwalnych dla rodziny, to musielibyśmy od ręki przeznaczyć na ulgi itd., duże kilka-, a nawet kilkanaście mld zł rocznie. To oznacza zmianę wydatkowania do 4% budżetu i wskazania kto dostanie mniej lub wskazania czym uzupełnimy uszczerbek w budżetowych wpływach w wyniku ulgi. Niestety tu rozmowa się kończy, bo nikt nie chce wskazać komu zabrać. Nawet politycy, mimo iż do tego są powołani. To nie jest ordynarne zabieranie. To właśnie jest optymalizacja redystrybucji w finansach publicznych.

Można więc prowadzić nawet i nieco lewicową politykę, jeśli ktoś chce. Unikać jednak powinniśmy poważniejszego wzrostu obciążeń podatkowych, a skupić na zastanowienia czy efektywnie wydajemy pieniądze podatników. Proponuję w wolnej chwili przejrzeć tabele do założeń budżetowych na 2013 r., gdzie wydatki wykazane są wg instytucji lub działów gospodarki. Zapewniam, że lektura zmusza czytelnika do zadawania sobie wielu pytań o sens lub skalę niektórych wydatków.