OPINIE EKONOMICZNE

W politycznej debacie, jakiej jesteśmy obecnie świadkami, od czasu do czasu słyszymy zarzut pod adresem premiera lub ministra finansów: „a ten rząd zadłużył Polskę na kolejne 300 mld zł”. Zarzut ma wskazywać, że inny rząd by to tego nie puścił. Niestety kiedy słucham polityków z partii opozycyjnych, ciągle nie potrafię się dowiedzieć, jakie kroki by przedsięwzięli by zapobiec rosnącemu zadłużeniu. Bynajmniej nie zamierzam bronić obecnego rządu, ale trzeba tu powiedzieć: „to nie do końca tak” oraz wymaga to szeregu wyjaśnień. Inaczej, operowanie 300 mld złotych, jest tylko zręczną manipulacją.

Jak wiele zjawisk w ekonomii, tak i nasze zadłużenie to efekt szeregu przyczyn oraz częściowo zjawisk obiektywnych. Warto w kilku słowach je wymienić. Nasz deficyt finansów publicznych i wynikające z niego zadłużenie to nie tyle temat do niskiego lotu krytyki, co temat na dobrą ekonomiczną dyskusję skąd bierze się deficyt, jak z nim walczyć, jak reagować na niespodziewanie i gwałtownie pojawiający się kryzys. Nasz obecny deficyt i zadłużenie to sprawa z dłuższą historią, która wybiega poza „panowanie” obecnego rządu.

Na miejscu polityków z PiS czy obecnie z PJN nie czułbym się tak komfortowo, bo za obecne problemy częściowo winni są politycy poprzednich koalicji rządzących. Przede wszystkim trzeba pamiętać, że sytuację podobną do obecnej mieliśmy prawie dekadę temu. Zapaść na rynkach finansowych, kiepskie tempo PKB oraz społeczne i polityczne kłopoty z dopasowaniem się do nowej sytuacji. Efekt? Narastające niedopasowanie wpływów z wydatkami państwowymi spowodowało że deficyt finansów publicznych szacowano w 2003 na ponad 6%. W kolejnych kilku latach z trudem dopasowano tempo wydatków budżetowych do możliwości państwa. Tamte lata wskazują, że mamy ewidentny problem z redukcją wydatków do finansowych możliwości. Sama stabilizacja wydatków budżetowych w relacji do PKB na poziomie niewiele przekraczającym wartość 21% PKB jest w pewnym sensie sukcesem. Dochody były niestety niższe, więc deficyt musiano sfinansować długiem. W latach 1999-2001 dług tzw. General Government (sektor instytucji rządowych i samorządowych) był w przedziale 37%-40, ale w 2003 było to już 47%. Niestety tak jak obecnie do podwyższenia wartości długu przyczynił się częściowo, słabnący złoty.

Jeszcze przed wejściem do UE gospodarka zaczęła przyspieszać, by osiągnąć dobre tempo (5,2% wzrost PKB) w 2004 i nieco słabsze (3,6%) w 2005. To jednak wystarczyło by deficyt finansów publicznych i budżetu centralnego sprowadzić na koniec 2005 do poziomów odpowiednio 4,1% i 2,8% przy zadłużeniu GG 47,1%.

Rządy PiS przypadły na najlepszy okres po 1989 r. W latach 2006 i 2007 gospodarka pędziła w tempie ponad 6% rocznie. Dzięki temu dynamika przychodów budżetowych realnie przekraczała 10% w ujęciu yoy. Było bajkowo. Na koniec 2007 r. deficyt finansów publicznych wynosił zaledwie 1,9%, a budżetowy 1,4%. Dług GG spadł do 45%. Tyle, że to nie ówczesny rząd poradził sobie z deficytami, a zrobiła to za niego koniunktura gospodarcza i coraz mocniejszy złoty (wycena zadłużenia w walutach). Stąd nieco się zżymam przed telewizorem, kiedy J.Kaczyński czy inny polityk PiS z satysfakcją oświadcza że za ich czasów problemy z deficytem i rosnącym niebezpiecznie zadłużeniem nie występowały. Generalnie „tak”, ale nie było to wynikiem działań polityków. Wydawałoby się, że korzystna sytuacja budżetu i wysoki wzrost gospodarczy powinny zachęcić do przygotowania finansów publicznych na gorsze czasy. Mowa m.in. o redukcji wydatków i zmniejszeniu udziału wydatków tzw. sztywnych, czyli takich które będą dokonane bez względu na sytuację gospodarczą. Ich wzrost zapewniony jest przez określenie udziałem w PKB (np. obronność) czy np. przez ustawowo zapewniony realny wzrost. Zamiast tego, wydatki budżetowe też przyspieszyły do niemal 10%, tylko że działo się to okresie II poł. 2007 do I poł. 2010 r. przy równoczesnej redukcji wpływów (ograniczenie kosztów pracy, ulgi na dzieci, redukcja stawek PIT). Mieszanka wybuchowa przed nadchodzącym kryzysem.

Kryzys jaki nas zaskoczył na przełomie 2008/2009 i powolne wychodzenie z niego, miał poważne konsekwencje dla sytuacji w finansach publicznych i dla zadłużenia. Rząd stanął przed nie lada problemem. Jaką przyjąć strategię finansową w obliczu kryzysu by nie doprowadzić do załamania popytu w Polsce i wstrzymania m.in. inwestycji infrastrukturalnych i finansowanych z funduszy unijnych (współfinansowanie). Udział wydatków sztywnych w budżecie (prawie ¾), przejściowy spadek wpływów budżetowych oraz konieczność finansowania dziury w FUS (mowa też o składce do OFE) powodowały, że finanse publiczne zareagowały dynamicznie narastającym deficytem i – co za tym idzie – rosnącym zadłużeniem. Ocena obecnego rządu w warunkach kryzysowych nie jest łatwa. Błyskawiczna redukcja wydatków budżetowych już o wartości kilka-, kilkanaście mld zł jest trudna ze względów społecznych i politycznych (uzyskanie wsparcia). Do tego, proces negocjacji czy wypracowanie zmian ustawowych musi trwać. Zarzut jaki mógłbym postawić ekipie D.Tuska to być może nieco zbyt wolna reakcja na skutki kryzysu oraz użycie takiego instrumentarium, by zminimalizować bezpośrednie konsekwencje dla poszczególnych grup społecznych. Trzeba też pamiętać, że politycy PO wsparli nadmierną hojność poprzedniego rządu, czyli ulgi w PIT czy redukcję kosztów pracy. Te ostatnie mało dostrzegalne dla pracodawców, a dla finansów publicznych stanowiące poważną wyrwę w przychodach. Oczywiście ten zarzuty mogą być oceniane przez Polaków zupełnie inaczej, tzn. odwrotnie. Z drugiej jednak strony trudno obecnemu rządowi odmówić odwagi. Zmniejszenie płatności do OFE czy podniesienie VAT, nie było łatwą decyzją. Odniosłem też wrażenie, że D.Tusk unikał redukcji w tych sferach które wpakowały by go w długotrwałe negocjacje czy spory z partiami opozycyjnymi.

Formalnie rację mają ci politycy którzy twierdzą, że za czasów rządów PO i PSL zadłużenie wzrosło o niemal 300 zł. Z tym, że z tej kwoty trzeba odjąć 30 mld przyrostu zadłużenia sektora samorządowego, ponieważ ci sami politycy którzy mówią o 300 mld, bronią zadłużania się samorządów. Ponadto należy pamiętać, że w ciągu kilku lat przed 2008 r. rocznie zadłużenie GG rosło średnio o 40 mld zł. W przeciętnych więc warunkach w ciągi czteroletniej kadencji Polska zadłuża się o niemal o 160 mld zł. Po dwóch latach rządów PiS, dług przyrósł o ok. 70 mld zł. gdyby nie świetna koniunktura i wzmacniający się złoty, wynik byłby gorszy. Przy gwałtownie pojawiającym się kryzysie oraz przy wcześniejszych zaniedbaniach, nie da się w rok, dwa czy trzy dokonać redukcji wydatków czy zorganizować nowe wpływy na kwotę ok. 100 mld zł, bo na tyle średnio szacowany jest deficyt finansów publicznych w 2009 i 2010 r. Naturalnym działaniem jest więc amortyzacja konsekwencji kryzysu poprzez zwiększenie długu, który w omawianych latach rósł o niemal 90 mld zł rocznie. Niestety ta „amortyzacja” wywiodła nasz dług pod prawie 55% PKB, czyli pod granicę wyznaczoną ustawą o finansach publicznych. Przekroczenie tej granicy powoduje konieczność redukcji wydatków. Na pocieszenie podam, że daleko nam do jeszcze niedawno średniej ważonej w krajach UE, czyli ok. 80% do PKB.

Tak naprawdę za wzrost zadłużenia odpowiadają politycy rządzący w ciągu ostatnich kilku lat, w tym i z rządu PiS. Nie co jednak ukrywać, że w żadnym rozwiniętym kraju nie redukuje się wydatków budżetowych proporcjonalnie do spadku wpływów.  Raz, bo to niemożliwe, a dwa – bo świadomie częściowo amortyzuje się gwałtowny spadek wpływów, wzrostem długu. M.in. dlatego, by dodatkowo nie redukować popytu i utrzymać na stałym poziomie finansowanie sektorów wrażliwych społecznie lub ekonomicznie. Można sobie teoretycznie wyobrazić, że nasz roczny deficyt finansów mógłby być mniejszy o … powiedzmy 30%. Ale to czysta teoria. Musielibyśmy mieć koalicję rządową z odpowiedzialną opozycją lub koalicje z większością niezbędną do obalenia weta prezydenta i do tego kompletnie niewrażliwą społecznie i odporną na naciski wszelkich lobby. Zaryzykuje więc teorię, że czy ti PiS czy operujący kwotą 300 mld zł poseł Poncyliusz akceptowaliby zadłużenie jeśli nie na 300 mld zł, to śmiało na mocno ponad 250-270 mld zł.

Temat jaki chciałbym podjąć jest być może „nie w porę”, bo na naszych oczach dzieją się zawirowania giełdowe, ale z drugiej strony czyż dyskusja o wynagrodzeniach ludzi zawodowo związanych z rynkiem finansowym i bankowością inwestycyjną musi czekać na jakąś specjalną okazję. Można by wręcz powiedzieć, że i tak jest już za późno. Potwierdzają to również polskie doświadczenia.

W piątek dziennik Rzeczpospolita przypomniał, że nasze ministerstwo finansów rozesłało do zaopiniowania dokument dotyczący zasady ustalania wynagrodzeń w bankach i domach maklerskich. Co ciekawe, przesłane do zaopiniowane regulacje nie obejmują ubezpieczycieli czy TFI.  Inicjatywa jest pochodną dyrektywy unijnej CRD III i ma być odpowiedzią na nadużycia i lekceważenie ryzyk przez firmy sektora finansowego w 2008. Oczywiście nasze biura maklerskie, co nie było trudne do przewidzenia, skrytykowały pomysł jako m.in. ingerencję w zasady prowadzenia biznesu, a jedną z nich miałoby być ograniczenie swobody w polityce wynagrodzeń.

Nie wnikam w to czy dyrektywa unijna i jej polska adaptacja poprawnie obejmują problem i instytucje rynku finansowego. Jednak pomysły dot. struktury wynagrodzenia (ile wynagrodzenia stałego, a ile premii za sprzedaż itd.) czy odsunięcie w czasie płatności niektórych elementów wynagrodzenia nie są wbrew pozorom złe. To kwestia szczegółowych ustaleń.

Trzeba przyznać, że ideę ograniczenia swobody konstruowania wynagrodzeń, finansiści sprowokowali sami. Ogromne straty jakie ponieśli inwestorzy na załamaniach rynkowych w 2007, jesienią 2008 czy być może wkrótce poniosą (potencjalna niewypłacalność Grecji i skutki dla niektórych instytucji finansowych) oraz szokujące przeceny niektórych firm finansowych (II połowa 2008) postawiły szereg pytań i wątpliwości dotyczących m.in. wynagrodzeń finansistów. Chodzi tu o zaskakującą nieraz nieadekwatność wynagrodzeń do faktycznej odpowiedzialności, brak związku z ewentualnymi stratami dla instytucji lub klientów itd.

W mediach nadal utrzymuje się przekonanie, że zaglądanie finansistom do portfela jest nieeleganckie. Skoro jednak zaglądamy rolnikom, nauczycielom, górnikom, policjantom i przedstawicielom innych branż w kieszenie, to nie rozumiem dlaczego finansistom nie wolno. Zresztą w dokumencie ministerstwa finansów nie chodzi o ograniczenie wynagrodzeń, a o wymuszenie rzetelności w działaniu instytucji finansowych.

By być dobrze zrozumianym gdzie jest problem, posłużę się polskim przykładem. Chyba najlepszym przykładem jest działalność funduszy inwestycyjnych w 2007 r. Hossa giełdowa spowodowała ogromne zainteresowanie lokowaniem w fundusze. W okresie kiedy wiadomo było iż rynek jest solidnie przewartościowany (ostatnie miesiące przed wakacyjnym załamaniem) napływ netto do funduszy sięgał średnio miesięcznie 4 mld zł. Pieniądze lokowano głównie w fundusze lokujące w akcje. Od końca 2006 do III kw2007 liczba klientów TFI wzrosła z 2,3 do 3,2 mln osób. Liczba nowych klientów i napływające pieniądze rosły wraz ze skalą przewartościowania rynku. Już w tamtym czasie było wiadomo, że szczególnie ci którzy inwestowali w II i III kw długo poczekają na odrobienie strat. Oczywiście można powiedzieć: wolny rynek, a więc wolność decyzji. Tylko że mieliśmy do czynienia z nieświadomym klientem, który nie spotkał się ( a jeśli już to rzadko) z ostrzeżeniem o skali ryzyka. Warto spojrzeć na wynagrodzenie zarządzających. TFI nie ponosiły ryzyka, bo inkasowały prowizje przy zakupie jednostek (lub odkupie) i za zarządzanie od wartości środków. Stąd jak przysłowiowe grzyby po deszczu powstawały nowe fundusze, z budowlanymi (sektorowe) na czele. Tłumaczenie jednego z zarządzających: otwieraliśmy nowe fundusze by zaspokoić popyt, jest mało eleganckie. Plany wykonywano z nadwyżką, a TFI nie ponosiły żadnego ryzyka ponieważ ich wynagrodzenie pobierane od klienta nie było powiązane z wynikiem inwestycji.

I teraz spójrzmy z innej perspektywy. Załóżmy że wynagrodzenie zarządzającego (instytucji/doradcy) zależy od wyników uzyskanych przez klientów (albo stopy zwrotu z funduszu) w średniej perspektywie, a bonus finansowy (za pozyskanych klientów i prowizje od nich) za dobry rok jest rozkładany na – przykładowo – trzy lata. Przy założeniu że nie dostaje się bonusa za dany okres, gdy klienci tracą np. 20 czy 30 procent wpłaconych pieniędzy, TFI tak chętnie nie otwierałyby nowych funduszy w I poł. 2007, a przede wszystkim ostrzegałyby przed ryzykiem, co mogło powstrzymać znaczną część z kilkuset tysięcy niedoświadczonych inwestorów jacy zainwestowali pieniądze tuż przed załamaniem w 2007 r.. Po krachu w 2007 próbowano nieśmiało rozpocząć dyskusję o jakości zarządzania i moralności w świecie finansów (m.in. gazeta Parkiet), ale albo nikt nie miał ochoty dyskutować, albo zrzucano na klientów którzy walili drzwiami i oknami. Szkoda, bo jednym z efektów była utrata zaufania wśród potencjalnych klientów do rynku finansowego. Niestety zamiast odpowiedzialnego perspektywicznego myślenia, przeważała metodologia jak największego zysku w bieżącym (wtedy) roku, nawet jeśli kosztem rozczarowania klientów w przyszłych okresach.

Działalność TFI z okresu 2006 i 2007 to tylko jeden z wielu przykładów. Trzymając się naszego podwórka, równie dobrze można podać przykład nieszczęsnych opcji proponowanych klientom w 2008 r. czy kredytów walutowych udzielanych (II i III kw 2008) w okresie silnego przewartościowania złotego. Przykłady można by mnożyć.

Można i powinno się dyskutować nad zestawem instrumentarium dyscyplinującego jakie powinno być użyte i kręgiem instytucji jakie powinny być nimi objęte. Z całą pewnością jest to administracyjna ingerencja w działalność podmiotów gospodarczych. Ale kiedy podmioty te i zarządzający nimi robią błędy mające potężne i negatywne skutki dla innych uczestników gospodarki wolnorynkowej, a  potem apelują o wsparcie rządy swoich krajów pieniędzmi podatników, to trudno się dziwić.

PS. Analizowałem niedawno wskaźniki gospodarcze Grecji. Już od kilku lat żadna poważna instytucja finansowa nie powinna była kupować papierów dłużnych tego kraju albo przynajmniej radykalnie zakupy te ograniczyć. Czy odpowiedzialni za te zakupy w tychże instytucjach managerowie brali premie?

Inicjatywa polityczna przedstawiona przez kanclerz Niemiec i prezydenta Francji wzbudziła mieszane opinie z przewagą sceptycznych, czy raczej krytycznych. Sporo też było głosów oburzenia. Moim zdaniem wydarzenie to powinno być bodźcem do poważnej wymiany myśli o tym jak widzimy przyszłość UE, w tym strefy euro. Przedstawiony w mediach pomysł dotykał kwestii ekonomicznych i politycznych. Te ostatnie są jednak w silnym związku z tempem i sprawnością podejmowania decyzji z obszaru ekonomii.

Proponuje spojrzeć na wspomnianą inicjatywę jako na wyraz rozczarowania tempem zmian w UE i stopniem konsolidacji decyzji. Wielość stron (tzn. liczba krajów należących do UE), różny stopień związania z UE i ich zróżnicowane interesy, powodują że procesy decyzyjne zbyt się przeciągają a wskutek konieczności osiągnięcia kompromisu, wypracowane decyzje często nie są tymi które chciano osiągnąć na początku. W obliczu problemów kilku krajów UE ze skalą zadłużenia, znacznymi deficytami budżetowymi i ryzykiem kiepskiego tempa wzrostu gospodarczego, warto chyba sobie przypomnieć czym ma być UE. Proponuje wiec spojrzeć na inicjatywę Niemiec i Francji jako przypomnienie, że obecny stopień integracji utrudnia prowadzenie sprawnej politykę gospodarczej i szybkie reagowanie w obliczu sytuacji kryzysowych oraz ich zapobieganiu.

Tym którzy obawiają się inicjatywy Francji i Niemiec, od razu mówię że niepotrzebnie, ponieważ przedstawione pomysły napotkają sprzeciw nie tylko krajów UE, ale również strefy euro. Mnie cieszy to, że dwa najsilniejsze państwa strefy euro postanowiły bronić tej idei. To ważne wobec opinii – moim zdaniem niepoważnych – że bliski jest koniec idei integracji europejskiej i czy przede wszystkim wspólnej waluty.

Pomysł A.Merkel i N.Sarkozy’ego skupia się na działaniach integracyjnych ale tylko w gronie krajów strefy euro. To w pewnym stopniu zrozumiałe, bo perturbacje makroekonomiczne ostatnich 3-4 lat obnażyły słabość połączenia wspólnej polityki pieniężnej z indywidualną polityką fiskalną krajów należących do strefy euro. W efekcie jedne kraje ponoszą koszty niefrasobliwości innych i nie mają przy tym stosownych instrumentów zapobiegających powstawaniu kryzysów wśród członków strefy. Jak możne sądzić, liderzy Niemiec i Francji wyszli z założenia, że skoro nie można się zdyscyplinować (i zreformować) w gronie krajów UE, to trzeba się ograniczyć do krajów należących do strefy euro.

Media przedstawiły kilka głównych postulatów, które pokrótce zaopiniuje. Nie potrafię uwierzyć w postulowane zbilansowanie budżetów, pomimo iż z makroekonomicznego punktu widzenia jest to – co do zasady – słuszne i bardzo odważne postawienie sprawy. Przede wszystkim obecnie deficyty już są znaczne w kilku krajach i ich powiększenie było częściowo świadomą reakcją na gwałtowność kryzysu z przełomu 2008/2009. Ich trwałe zbilansowanie to – jeśli już – kwestia kilku lat  przy założeniu odwagi i determinacji polityków oraz zrozumienia obywateli krajów członkowskich. Być może wystarczyłoby jedynie narzucić poważne ograniczenie wielkości deficytu, okoliczności w jakich może powstać i przede wszystkim zaostrzyć monitoring i karanie za przekroczenie wyznaczonych granic. Jako również zbyt radykalny oceniam postulat wpisania progu zadłużania do konstytucji każdego kraju, chyba że zapis taki zawierałby pewną stopniowalność, czyli przekroczenie kolejnego progu wymuszałoby działania zmierzające do redukcji zadłużenia. Nieporozumieniem jest ujednolicenie stawki podatku CIT. Ujednolicenie powinno iść w kierunku przepisów, a nie stawek. Kraje UE powinny mieć swobodę kształtowania stawek w celu zachęcania do konkurencyjności  wśród krajów UE i strefy euro. Na przykład dla Polski taki postulat byłby trudny do realizacji, ponieważ CIT odgrywa  w naszym systemie podatkowym relatywnie mniejszą rolę. Nie mam nic przeciwko podatkowi bankowemu czy od transakcji finansowych, pod warunkiem przedstawienia stawki i celu podatku. Jednym z najodważniejszych postulatów jest pomysł tworzenia ciała decyzyjnego określanego jako rząd (rząd gospodarczy) a w dalszej kolejności prezydenta dla krajów strefy euro. Jednak nazwy nie są adekwatne do tego co potocznie rozumiemy pod tymi określeniami.

Francja i Niemcy przypominają, że poziom integracji polityczno ekonomicznej krajów UE i – szczególnie – strefy euro jest nieadekwatny do obecnych i przyszłych wyzwań gospodarczych, co dodatkowo obniża postrzeganie UE i strefy euro przez świat zewnętrzny a nawet jej mieszkańców. Przedstawione postulaty robią wrażenie bardziej emocjonalnych niż merytorycznych i są przejawem desperacji oraz ostrzeżeniem, że jeżeli UE nadal będzie opóźniać integrację w wybranych obszarach, to liderzy strefy euro są gotowi tworzyć unię w Unii, czyli równoległe instytucje doradczo-decyzyjne. Warto więc podjąć wspólny wysiłek w gronie krajów UE by poprawić funkcjonowanie i ekonomiczne bezpieczeństwo UE.

Wśród polskich polityków i mediów, demonstracja Niemiec i Francji wywołała standardową reakcję. Zwolennicy integracji woleli milczeć, bo wskazywanie na zalety funkcjonowania (poza pieniędzmi z funduszy) w UE i chwalenie idei wspólnoty jest ryzykowne politycznie. Modniejsze jest narzekanie na unijną biurokrację i dowcipkowanie o prostych bananach. Przeciwnicy, czy raczej ta część polityków którzy obnoszą się z postawą dystansu do UE, natychmiast ideę skrytykowali lub określili jako próbę zdominowania UE przez Niemcy i Francję. Wśród polityków, przedstawiciele PO woleli się z tematem integracji nie wychylać, Waldemar Pawlak z dumą powiedział że do strefy euro nam się nie spieszy (co nie ma wiele wspólnego z przyczynami pomysłów liderów Niemiec i Francji), a przedstawiciele PiS nie ukrywają, że Niemcy są podejrzane a UE jest po to by jak najwięcej z niej wyszarpać. I po dyskusji.

Nam nie jest na rękę realizacja postulatów A.Merkel i N.Sarcozy’ego, ponieważ utrudniłoby to zarządzanie UE i mogłoby prowadzić do większego zróżnicowania pomiędzy krajami strefy euro i częścią pozostałych członków UE. Nie sądzę by inicjatywa w takiej postaci w jakiej przedstawili ją liderzy Niemiec i Francji miała szanse pełnej realizacji, ponieważ niektóre z rozwiązań mogłyby być w  ostateczności niekorzystne dla krajów strefy (podatki). Warto dobrze ten temat przedyskutować. Mniejsza o przedstawione przez pomysłodawców propozycje, bo faktycznie są dyskusyjne. Ważniejsze są przyczyny ich powstania i to co w wyniwku wprowadzenia w życie postulatów ma być osiągnięte.