OPINIE EKONOMICZNE

Eurostat zaprezentował nakłady inwestycyjne w relacji do PKB państw członkowskich oraz kilku innych z UE politycznie lub gospodarczo związanych. Polska wygląda źle w tym zestawieniu za ostatnie dwa lata. Za nami tylko kilka państw. W tym Grecja, która przeżywa kłopoty gospodarcze i kraje mające problemy w rozkręceniem gospodarki lub z dużym udziałem usług (Wielka Brytania i Luksemburg). Krótko mówiąc, jesteśmy na szarym końcu.

Są różne teorie mówiące o tym jak musi być minimalna stopa inwestycji by kraj się rozwijał. Przypomnę, że stopa inwestycji to relacja nakładów inwestycyjnych do PKB. Rozsądne minimum to 20%. Niemniej w opracowaniach naukowych można spotkać przedział 20%-25%. Stopa inwestycji bliska górnej granica jest spotykana w krajach tzw. rozwijających się jak na przykład Łotwa i Estonia. W przypadku krajów tzw. rozwiniętych (np. kraje Europy Zachodniej) stopa inwestycji na poziomie 25% i wyższym może już być świadectwem patologii i przeinwestowania. Tutaj świetnym przykładem może być Hiszpania w latach 2006-2008.

Proponuje przyjąć, że stopa inwestycji  w przedziale 20% – 22% byłaby dla nas optymalna. Na przykład niemiecka stopa inwestycji oscylowała wokół 20,5% plus minus 1 p.p.

Oczywiście nie chodzi o to by inwestować na siłę i traktować stopę inwestycji jako sztukę dla sztuki. Inwestycje muszę byś trafione rynkowo i przyczyniać się do dalszego rozwoju gospodarczego kraju. Niestety tutaj rola państwa jest dość ograniczona i często udział państwa nie jest byt pożądany. Nie neguje roli państwa w inwestycjach, a zwracam tylko uwagę, że państwo w szerszych zakresie w inwestycjach niekoniecznie się sprawdza na co mamy wystarczająco dużo przykładów nie tylko w naszej części świata.

Na wykresie przedstawiłem stopę inwestycji na te mediany dla UE i wartości dla 3 i 1 kwartyla. Takie ujęcie wydaje mi się bardzo reprezentatywne dla zilustrowania problemu. Odciąłem w ten sposób 25% najwyższych i 25% najniższych wskazań. Nie ma co ukrywać, że Polska poza okresami ożywienia gospodarczego ma poważny problem z utrzymaniem odpowiednio wysokiej stopy inwestycji. Zwolennikom silniejszego opodatkowania podmiotów gospodarczych zwrócę uwagę, że w przypadku krajów takich ja nasz, nadmierne obciążenia podatkowe nie zachęcają do inwestycji.

Od dwóch lat nasza stopa inwestycji jest niepokojąco niska. Nie powinniśmy tkwić w przedziale 17,5%-18% zbyt długo , bo to się na nas może negatywnie odbić w bliskiej przyszłości. Obecnie mamy rekordowe wykorzystanie mocy produkcyjnych i słabe inwestycje, co powinno budzić niepokój.

Niestety stopa inwestycji nie jest czołowym tematem debaty ekonomicznej w Polsce. Zapewne dlatego, że rząd nie ma powodów do zadowolenie w tym obszarze. Z drugiej strony, dla opinii publicznej temat stopy inwestycji i jej znaczenie jest po prostu niezrozumiały.

Powodów tak słabego wyniku w inwestycjach jest kilka. Wyhamowały inwestycje w sektorach zdominowanych przez spółki skarbu państwa itp.  (czynnik polityczny). Niepewność sytuacji gospodarczej i politycznej spowodowała spowolnienie tempa inwestycji w sektorze prywatnym. Kolejnym problemem jest uzależnienie inwestycji w Polsce od napływu funduszy unijnych. Moglibyśmy się częściowo od tego uniezależnić, ale wymagałoby to aktywnej i rozsądnej roli państwa w gospodarce, a co za tym idzie, zapanowania nad finansami publicznymi. Niestety politycy chętniej wydają pieniądze na prezenty dla społeczeństwa niż zapewniają środki z budżetu czy spółek skarbu państwa na inwestycje, w tym inwestycje w infrastrukturę w okresie zmniejszenia napływu funduszy unijnych.

Poziom stopy inwestycji z lat 2016-2017 jest zbyt niska. Niestety poza czekaniem na fundusze unijne i aktywność sektora prywatnego nie mamy żadnej koncepcji. Ogłaszane co chwile plany wspierania inwestycji mają z natury rzeczy ograniczone znaczenie.

Wg informacji przekazanej przez jednego z członków zarządu NBP, w 2017 r. NBP odnotował ujemny wynik netto w wysokości minus 2,5 mld zł. Informacja nie jest zaskoczeniem. Już od kilku miesięcy ekonomiści zwracali uwagę, że m.in. ze względu na zmiany kursów walutowych, NBP nie osiągnie zysku. Co za tym idzie, nie będzie też wpłaty do budżetu 95% wartości wypracowanego zysku. Jak wspomniałem, dla rządu informacja ta nie jest zapewne zaskoczeniem. Znając bilans NBP, zmiany kursów i stóp procentowych oraz wyniki finansowe z lat poprzednich, można z pewnym marginesem błędu (niestety niemałym) wskazać jakiego rzędu wynik finansowy osiągnie NBP. Ze względu na tenże ‘margines’ błędu, ekonomiści unikają podania precyzyjnych prognoz wyniku NBP.

Dla obecnego rządu ujemny wynik z działalności za 2017 r. oznacza, że w 2018 r. budżet nie otrzyma wpłaty z zysku NBP. Przypomnę, że obecna koalicja miała duże szczęście do wpłat NBP. Przy czym należy zaznaczyć, że wszystko było zgodnie z prawem. Rząd PiS w 2016 otrzymał 7,9 mld zł (z zysku za rok 2015) i w 2017 r. 8,7 mld zł (z zysku za rok 2016). Taka wpłata to przykładowo ok. 1/3 programu 500+.

Zysk NBP, zasady tworzenia rezerw (w tym na ryzyko walutowe) i w ogóle zasady dzielenia się zyskiem z budżetem centralnym od lat wywoływały spory na linii rząd-NBP. Przypomnę, że dziewięć lat temu byliśmy świadkami wymiany komentarzy między Sławomirem Skrzypkiem a ministrem Rostowskim. Wtedy to ten ostatni zwracał uwagę by przypadkiem NBP nazbyt ostrożnie nie liczył rezerw na ryzyko kursowe (tu duże znaczenie mają ustalenia Rady Polityki Pieniężnej). Ze względu na ogromny deficyt finansów publicznych, rząd potrzebował każdej złotówki. Argumentów w sporach używano różnych. Łącznie z takimi, że zbyt duża rezerwa na ryzyko może rodzić podejrzenie o granie na osłabienie waluty (to argument zwolenników ustalenia jak największego zysku).

Przedmiotem sporu czy raczej dyskusji od lat jest w ogóle zasada przekazywania niemal całego zysku (95%) budżetowi podczas gdy strata jest tylko problemem NBP. Zwracam na to uwagę w kontekście straty z 2008 r. (-12 mld zł) która nadal nie jest rozliczona (niepokryta). Ostatni dostępny raport o bilansie i rachunku wyników NBP jest dostępny za 2016 r. Pozycja ‘strata z lat ubiegłych’ wynosiła wtedy minus 10,7 mld zł. Teoretycznie NBP mógłby wywołać na rynku osłabienie złotego i postarać się zmniejszyć stratę, ale – co należy zaznaczyć – NBP nie jest podmiotem komercyjnym i biorąc pod uwagę cel i zasady działania banku centralnego, wspomniana strata z 2008 r. nie jest jakimś specjalnym problemem.

Być może rząd PiS musi będzie musiał w ogóle zapomnieć o wsparciu ze strony NBP w tej kadencji, a na pewno o wsparciu tak dużym jak dotychczas. W tym roku budżet nie dostanie nic. W przyszłym raczej niewiele, biorąc pod uwagę rozkład prawdopodobieństwa kształtowani się wartości złotego. Oczywiście z obecnej perspektywy prognozy walutowe obarczone są dużym błędem.

Czy można z perspektywy czasu powiedzieć 1:0 dla Rady Polityki Pieniężnej (RPP) w sporze o inflację? I tak i nie. Przede wszystkim niekoniecznie był to spór. Przypomnę, że w ubiegłym roku w opiniach rynkowych nietrudno było zauważyć obawy o wzrost inflacji i oczekiwanie na odpowiedni wyprzedzający ruch RPP. Tymczasem główny przekaz RPP i prezesa NBP brzmiał: brak krótkoterminowych zagrożeń wzrostem inflacji w krótkim terminie. Obawy, wyrażane m.in. przeze mnie, nie były bezpodstawne. Wychodziliśmy z przedłużającego się okresu deflacji i gospodarka zaczęła przyspieszać, m.in. podkręcana konsumpcją. W większości przypadków, w drugiej części najsilniejszego wzrostu inflacja zaczyna przyspieszać. Chodzi o okres, gdy z fazy ożywienia, gospodarka przechodzi w fazę rozkwitu (prosperity). Pojawia się więc pytanie w jakiej fazie my jesteśmy.

Obecny przebieg koniunktury nie ułatwia prostego jej przyrównania do znanych z literatury fachowej schematów i cykli jakich doświadczaliśmy w przeszłości. W latach 2014-2016 średnie roczne tempo PKB wyniosło nieco ponad 3% r/r. Bodaj żaden z makroekonomicznych parametrów kojarzonych ze zmianami konsumpcji nie poprawiał się radykalnie  w krótkim okresie (mowa m.in. o wzroście wynagrodzeń, zatrudnieniu itd.), przez co nie dochodziło do poważniejszego przyspieszenia konsumpcji i inflacji. Z poważniejszym przyspieszeniem konsumpcji mieliśmy do czynienia od połowy 2016 r. To był zapewne jeden z czynników, który przyczyniał się do wzrostu inflacji, ale – jak dotąd – nie przyczynił się do jej dalszego przyspieszenia.

Powyższe nie oznacza, że problemu z inflacją nie ma i nie będzie. NBP w najnowszej – marcowej – projekcji inflacji potwierdził, że wzrostu inflacji z poziomu 2% do 3% oczekuje (dopiero) w przyszłym roku. A to oznacza podejście tego wskaźnika pod górną granicę celu inflacyjnego (3,5%). W pewnym sensie projekcja przyznaje, że NBP w swoim modelu również zakłada pozytywny związek między wzrostem gospodarczym i inflacją. W gruncie rzeczy różnica zdań między rynkiem a RPP polegała na tym, kiedy inflacja zacznie się niebezpiecznie dalej podnosić i kiedy zacząć na to reagować podniesieniem stopy referencyjnej.

Wydaje się, że RPP w większości jest przekonana, iż w obszarze inflacji mogą w ogóle nie wystąpić na tyle poważne napięcia by reagować nerwowym podnoszeniem stopy procentowej. Taki scenariusz nie jest niemożliwy, chociaż wydaje się obciążony mniejszym prawdopodobieństwem. Powiedzmy 30%. Mogę sobie wyobrazić sytuację, gdy nasz wzrost gospodarczy spowalnia, a inflacja jest pod kontrolą. Zobaczymy.

Ciekawostką jest zachowanie rynku. W grudniu rynek podniósł minimalnie stawki FRA dla terminu 9×12. W marcu powrócono do poziomów z listopada 2017, a w kwietniu FRA (liczone w oparciu o WIBOR) dla terminów 3×6 i 6×9 uległy minimalnej obniżce poniżej poziomów z ubiegłego roku. Patrząc na stawki FRA w ostatnich miesiącach widać, że rynek zdaje się częściowo przyjmować optykę RPP. Czyli, że wzrost stóp będzie, ale w najlepszym wypadku dopiero w przyszłym roku.

Na finanse publiczne, patrzymy trochę w kategoriach sporu o politykę społeczną jaki trwa od przejęcia rządów przez koalicję prawicową, czyli głównie PiS. To prawda, że ekonomiści krytycznie podchodzący do polityki PiS, w ostatnich kwartałach przycichli.  Inna rzecz, że ich krytyczne oceny stały się jakby mniej popularne w mediach. Mylili się? Otóż nie. Problemy finansów publicznych, czyli napięcia na jakie wystawił je PiS nie zniknęły. Zostały jedynie odsunięte w czasie przez wysoki wzrost gospodarczy jakiego doświadczyliśmy w minionym roku i być może doświadczymy w roku bieżącym. W najbliższych czasie i tak będziemy zmuszeni powrócić do szukania odpowiedzi na pytanie o przyszłość 500+, finansowanie deficytu FUS itd. itd. Myli się ten, kto sądzi, że te problemy zniknęły.

Do napisania kilku refleksji o sytuacji finansów publicznych skłoniła mnie m.ni. niedawna wypowiedź minister finansów Teresy Czerwińskiej dotyczące m.in. długu publicznego. Wypowiedź była tak pełna manipulacji danymi, że potrzebowałbym kilku stron A4, żeby ocenić to co ta pani powiedziała i co świadomie pominęła.

Największym sukcesem miało być, wg minister Czerwińskiej, obniżenie zadłużenia Skarbu Państwa w 2017 r. do ok 47%. Przypomnijmy więc, że na tym poziomie zadłużenia PiS przejął rządy w Polsce pod koniec 2015 r. PiS potrzebował zaledwie jednego roku by poziom zadłużenia podskoczył do 50% PKB i to przy przyzwoitym tempie PKB (prawie 3% r/r). Już te wartości pokazują sporą nonszalancję obecnej koalicji rządzącej w zarządzaniu finansami państwa. Powrót poziomu zadłużenia do 47% nie był zasługą PiS, tylko przede wszystkim wzrostu gospodarczego w UE i w Polsce. Tak więc, to nie rząd obniżył, a zwiększone wpływy budżetowe pozwoliły rządowi na zmniejszenie zadłużenia w relacji do PKB.

Obecny rząd niezwykle silnie akcentuje rolę wpływów z tytułu ograniczenia szarej strefy, głównie w obszarze VAT. Podobnie uczyniła minister Czerwińska. Formalnie wzrost wpływów z tytułu VAT w 2017 wyniósł ok. 30 mld zł. Z czego na efekt skutecznej walki z szarą strefą można przypisać między 5 a 10 mld zł. Trzeba pamiętać niestety o tym, że z szarą strefą łatwiej się walczy w okresie dobrej koniunktury. Skuteczność walki z szarą strefą będzie można lepiej ocenić gdy tempo PKB spadnie poniżej 3% PKB. Przykrym zwyczajem polityków obecnie rządzącej koalicji jest uporczywe zapominanie, że dużą cześć instrumentów do walki z szarą strefą wprowadziła poprzednia koalicji PO-PSL (m.in. słynne pliki JPK).

Mimo dobrych obecnie warunków gospodarczych Polska na stale deficyt finansów publicznych. Na koniec 2017 r. dfp wyniósł (bez finansów JST) ok. 1,4%. Owszem mało, ale trudno to postrzegać w kategoriach sukcesu, gdy się zna powody spadku z ponad 2,5% pod koniec 2015 r. do 1,4 % obecnie. Dfp, w relacji do PKB, zaczął się obniżać dopiero w 2017 r. Głównym powodem spadku dfp był silny wzrost gospodarczy. Wolałbym, żeby był to efekt tzw. strukturalnych zmian w finansach publicznych lub znalezienia obfitych źródeł wpływów.  

Jaki wpływ ma wysoki wzrost gospodarczy na dfp? Ogromny. Poprawiają się wpływy podatkowe. Przykładowo, wpływy  z podatków pośrednich wzrosły w 2017 r. o 12,4% r/r. Tak jest za każdym razem, gdy wzrost PKB przez dłuższy czas utrzymuje się powyżej 3% y/y. Podatki pośrednie to 2/3 wpływów budżetowych. Dobra sytuacja gospodarcza powoduje, że poprawia się strumień składek emerytalnych (m.in. przez wzrost zatrudnienia i wynagrodzeń). W 2017 wydatki na Fundusz Emerytalno-Rentowy i Fundusz Ubezpieczeń Społecznych były o 4% niższe od planowanych, co dało oszczędność 2,3 mld zł.

Wspominałem już też na blogu o wpłatach z zysku z NBP. W 2016 r. budżet został zasilony kwotą 7,9 mld zł i w 2017 r. kwotą 8,7 mld zł.

Nie chcę wszystkiego zrzucać na koniunkturę gospodarczą. Jest faktem, że udało się obecnej koalicji rządzącej ograniczyć skalę szarej strefy i wprowadzić nowy podatek od niektórych instytucji finansowych (ponad 4 mld zł w 2017 r. z tytułu podatku). Niestety sam tylko program 500+ kosztuje nas ok. 24 mld zł rocznie. W najlepszym wypadku program uzyskał finansowanie pokrywające 50% jego wartości. A co dalej? Co z dziurą wywołaną przez obniżenie wieku emerytalnego? Co z zadeklarowanym wzrostem wydatków na służbę zdrowia w ramach dojścia wydatków publicznych do 6% PKB? To dodatkowe ok. 4 mld zł rocznie.

Pewnym plusem jest wyhamowywanie przyrostu wydatków budżetowych. Rząd PiS wprawdzie niemal codziennie chwali się, że wszystko wszędzie rośnie i że rozdaje pieniądze na prawo i lewo, ale tak naprawdę w 2017 starał się (skutecznie!) ograniczyć wzrost wydatków budżetowych. Wydatki budżetu wzrosły w 2017 r. raptem o 4,2% przy średniej inflacji 2%.

Wiem, że program 500+ wzbudza sporo sympatii wśród Polaków. Dla mnie to zbyt duże pieniądze, zbyt nonszalancko rozdawane. Poprawa koniunktury odłożyła na chwilę dyskusję o zapewnienie finansowania 500+. Wiara, że wszystko pokryje ograniczenie szarej strefy jest naiwna. Wątpię też, by Polacy byli skłonni zaakceptować większe obciążenia podatkowe tylko z powodu 500+. Jeżeli nie ograniczymy programu, to będziemy musieli zatrzymać wzrost nakładów na inne sfery życia finansowane przez państwo.