OPINIE EKONOMICZNE

Wg raportów publikowanych przez AMRON-SARFiN, w 2016 r. liczba kredytów mieszkaniowych  przekroczyła 2 mln. Na koniec roku wykazano dokładnie 2 057 170 czynnych umów. W ostatnich kilku latach wartość portfela zarówno pod względem dynamiki jak i relacji do PKB, rośnie dość powoli. Rok ubiegły był pod tym względem dość podobny do 2-3 lat wcześniejszych. Poprawa sytuacji gospodarczej Polski oraz kondycji finansowej gospodarstw domowych w minionych kilku kwartałach, zachęcała do szukania w danych dowodów na potwierdzenie oczekiwanego większego popytu na kredyty mieszkaniowe. Jednak analiza danych kwartalnych nie wskazuje na żaden przełom. Inna rzecz, że modyfikacje przepisów oraz zalecenia z obszaru kredytów mieszkaniowych lub ich zapowiedzi, plus okresowo dostępne dofinansowanie w ramach programu MdM, spowodowały zróżnicowanie popytu na kredyt w minionych kilku kwartałach. Czy brak wspomnianych statystycznych ‘zakłóceń’ wpłynąłby na ostateczne wnioski? Niekoniecznie. Być może trend poprawy byłby widoczny, ale na tyle słabo, że mało kto odważyłby się na ogłoszenie iż zwiększa się zainteresowanie kredytami mieszkaniowymi.

Oczywiście można w ogóle postawić pytanie czy aby oczekiwanie wzrostu popytu na kredyty mieszkaniowe nie jest moim zawodowym (bankowym) zwichnięciem. Niekoniecznie, ale o tym nieco dalej. Teraz trochę historii w ujęciu statystycznym.

Wzrost portfela kredytów mieszkaniowych jest nieco większy od tempa przyrostu PKB. W relacji do PKB udział kredytów zwiększył się z 20% w 2013, do 21,4% w roku ubiegłym. W ujęciu nominalnym portfel rośnie w ostatnich czterech latach o ok. 6% rocznie, co nie jest wcale złym tempem. Rocznie udzielanych było w analizowanym okresie ok 178 ty., kredytów. Tradycyjnie od lat, najwięcej jest udzielanych kredytów w przedziałach 200-300 tys. zł. (37% ogółem) nowo udzielonych kredytów i 300-400 tys. zł (25%).

Jednym z motorów rynku kredytów mieszkaniowych jest…rynek warszawski. Wg wartości kredytów nowo udzielonych, udział Warszawy to już 41% (wynik za 2016 r.).

Nadal można otrzymać kredyt w CHF, ale – proszę się nie obawiać – jest to mikroskopijna część nowych kredytów. Zmiana polityki banków, zalecenia KNF oraz podpisana 13 kwietnia przez prezydenta ustawa o kredycie hipotecznym (pełna nazwa: o kredycie hipotecznym oraz o nadzorze nad pośrednikami kredytu hipotecznego i agentami) doprowadziły do radykalnego ograniczenia możliwości otrzymanie kredytu opartego na walucie obcej.

Przy okazji, jako ciekawostkę, podam zapis art. 6. 1. Wspomnianej wyżej ustawy, która nakłada na banki i potencjalnych kredytobiorców, poważne ograniczenie.

Art. 6. 1. Kredyt hipoteczny może zostać udzielony wyłącznie w walucie lub indeksowany do waluty, w której konsument uzyskuje większość swoich dochodów lub posiada większość środków finansowych lub innych aktywów wycenianych w walucie udzielenia kredytu hipotecznego lub walucie, do której kredyt hipoteczny jest indeksowany.

Samo w sobie, ustawowe ograniczenie jest ciekawym tematem do dyskusji, ale to już temat na odrębne wpis na blogu. Moim zdaniem można było ograniczenie zapisać inaczej. Teraz – jak sądzę – przesadziliśmy nieco w drugą stronę.

W rzeczywistości tzw. kredyty walutowe od kilku lat stanowią margines nowych kredytów. Wydaje się jednak, że wciąż są chętni na nie. O ile w 2013-14 ich udział w nowych stanowił ok. 0,8% nowych ogółem, to już w 2015-16 było to 1,6%. W tej malutkiej grupie najpopularniejsze tym razem jest euro.

Udział portfela kredytów mieszkaniowych w bankowych należnościach od sektora niefinansowego jest względnie stały i wynosi ok. 40% w ostatnich kilku latach (wg danych KNF). Radykalnie zmienia się natomiast struktura walutowa portfela. Na koniec 2009 r. tzw. kredyty walutowe stanowiły 65% portfela. Kredyty w CHF: 60%. Obecnie wartości te wynoszą odpowiednio: 40% i 33%. Głównym powodem tej zmiany jest oczywiście radykalne ograniczenie udzielania tzw. kredytów walutowych kilka lata temu. Dodatkowym zaś, systematyczne spłacanie kredytów walutowych. Inaczej mówiąc, problem kredytów frankowych, z punktu widzenia banków, w pewnym sensie rozwiązuje się powoli sam. Chyba ku radości części polityków, którzy nie wiedzą ja tzw. kwestię frankową rozwiązać.

W części statystycznej wpisu nie ukrywałem, iż co do zasady, oczekuje wzrostu wartości portfela kredytów mieszkaniowych w PKB w najbliższych kilku latach. Wynika to z porównania Polski do innych krajów UE. O ile na tle krajów Europy Śr.-Wsch. nasze 21% w relacji do PKB mieści się w górnej części przedziału wyznaczonego przez kraje naszego regiony, to już na tle lepiej rozwiniętych państw UE, wyglądamy dość skromnie (od 24% do 60%). Oczywiście relacja wartości kredytów mieszkaniowych do PKB, to nie konkurencja,  w której należy się ścigać. Między krajami UE występuje dość spore zróżnicowanie zarówno w sytuacji finansowej obywateli jak i szeroko rozumianej polityce mieszkaniowej oraz tempie rozwoju gospodarczego. Bez względy na te różnice, można z dużą dozą prawdopodobieństwa powiedzieć, że w ciągu najbliższych kilkunastu lat wartość kredytów mieszkaniowych do PKB wzrośnie o ‘duże’ kilka pkt. procentowych, być może nawet i do 30% w relacji do PKB.

PPE to ostatni z tzw. wehikułów podatkowych do ‘odkładania’ na emeryturę, który chciałem opisać. PPE wraz IKE i IKZE, to tzw. III filar emerytalny. Podobnie jak IKE i IKZE, korzystanie z PPE jest dobrowolne. Historia PPE jest praktycznie tak długa jak historia systemu składki zdefiniowanej jaki mamy od końca lat 90-tych w Polsce. Dlaczego więc o PPE tak cicho, skoro tyle lat istnieje? W przeciwieństwie do wszelakich produktów pozwalających oszczędzać na emeryturę, PPE nie jest dostępne w tzw. ‘wolnej sprzedaży’. Jak wskazuje już sama nazwa (‘Pracowniczy..’), produkt dostępny jest tylko dla pracowników firmy, która postanowi utworzyć PPE dla swojej załogi. Inaczej mówiąc, inicjatorem jest zakłada pracy. Pracownik korzysta lub nie. Oczywiście można powiedzieć, że pracownik przy wyborze firmy, w której chciałby pracować, będzie brał pod uwagę czy firma prowadzi lub nie PPE. Nawet jeśli jest to kryterium wyboru dla niektórych z nas, to w najlepszym razie drugorzędnym.

Z perspektywy pracownika korzystającego z PPE, sprawa nie jest trudna, ponieważ jest on prowadzony w pewnym sensie za rękę. Pracownik podejmuje decyzje na ‘tak’ lub ‘nie’, w jakim stopniu zainteresowany jest składką podstawową i dobrowolną oraz ewentualnie jaki fundusz, portfel, go interesuje (o ile taki wybór będzie). Cała reszta, od organizacji, przez sprawozdawczość i nadzór, jest w rękach reprezentantów załogi,  pracodawcy, instytucji zarządzającej składkami i KNF. Pracownika interesuje jedynie co na tym zyska. W niektórych rozwiązaniach, pracodawca daje możliwość wyboru funduszu, czy subfunduszu. Wtedy warto pogłówkować i od czasu do czasu weryfikować słuszność wyboru. Lektura zasad funkcjonowania PPE pozornie może prowadzić do wniosku, że wszystko to jest bardzo zawiłe organizacyjnie. Ale tylko pozornie. Regulacje dotyczące organizacyjnego funkcjonowania PPE są lekturą głównie dla pracodawcy. Z perspektywy pracownika PPE wygląda to dość prosto i przypomina zasady funkcjonowanie IKE. Ale, tak jak w przypadku IKE, musi podjąć decyzję w co lokuje.

Przystąpić do PPE mogą osoby, które są u danego pracodawcy zatrudnione od 3 miesięcy, aż do osiągnięcia wieku 70 lat. Istnieje możliwość modyfikacji ram czasowych, np. są zakłady, które wymagają min. 12 m-cy zatrudnienia. Liczba PPE, w których uczestniczymy, ograniczona jest do liczby firm dla których jednocześnie pracujemy. Nie ma więc ograniczenia, że wolna nam uczestniczyć tylko w jednym PPE. Chociaż większość z nas, z racji związania z jednym pracodawcą, zapewne uczestniczyć będzie w jednym PPE. Uczestnictwo w PPE musimy zadeklarować. Firma zapewne sama się (tzn. powinna) przypomni z chwilą uruchamiania PPE lub naszego zatrudnienia. Jeżeli komuś się zapomniało, to warto zapytać czy pracodawca prowadzi PPE.

 Co do zasady składki dzielą się na podstawowe i dobrowolne.  Regulacje określające funkcjonowanie PPE, wskazują że pracodawca może maks., w ramach składki podstawowej, przelewać kwotę 7% wartości wynagrodzenia. Składka podstawowa jest finansowana przez pracodawcę i on też określa wartość maksymalną składki (czyli nie musi sięgać 7%). Program zakładowy określa zasady ustalania składki. Może być kwotowa, procentowa lub mieszana. Co ważne, wartość składki nie jest brana pod uwagę przy wyliczaniu składek na ubezpieczenie społeczne (nie powiększa podstawy do wyliczeń). Natomiast składka podstawowa jest brana pod uwagę przy wyliczeniu PIT (powiększa przychód).  I to nasz jedyny koszt przy składce podstawowej. Ale jest to koszt jaki przy budowaniu kapitału emerytalnego warto ponieść. Warto przy tej okazji pamiętać, że pracodawca może zawiesić odprowadzanie składki podstawowej w przypadku pogorszenia kondycji finansowej.

Składka dodatkowa (o ile zakładowy PPE ją przewiduje) jest już pokrywana z wynagrodzenia uczestnika (po opodatkowaniu) i tą część składki można zmienić lub zaprzestać jej odprowadzania. Roczny próg sumy odprowadzonych składek dobrowolnych określany jest przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. W 2016 wynosił 18,3 tys. zł. (półtorakrotność limitu dla IKE). Śmiało można powiedzieć, że limit jest wyjątkowo duży, co może być kuszące dla osób, które podlegają ograniczeniu do 30-krotności podstawy przy składkach ZUS-owskich. Wartość składki określamy kwotowo, procentowo lub w sposób mieszany. PPE, z punktu widzenia pracownika, jest podatkowym odpowiednikiem IKE. Czyli wypłaty środków, po osiągnięciu wieku emerytalnego, nie są obciążone podatkiem od zysków kapitałowych.

Pracodawca obydwie składki na PPE zalicza do kosztów uzyskania przychodu. Podobnie jak inne koszty związane z prowadzeniem PPE. Wprawdzie prowadzenie PPE jest dość angażujące, to jednak firm zyskuje ważny czynnik łączący pracowników w firmą i podnoszący jej atrakcyjność wśród potencjalnych pracowników.

Skorzystać ze środków zgromadzonych w PPE możemy po osiągnięciu wieku 60 lat lub 55, jeżeli zyskaliśmy prawo przejścia na emeryturę (kolejne podobieństwo z IKE). Środki dostajemy w gotówce lub przelewem. Można zadysponować wypłatę w ratach. Po ustaniu pracy u danego pracodawcy, środki możemy przekazać na PPE u nowego pracodawcy lub na IKE. A co gdy pracodawca zakończy działalność lub prowadzone PPE? Wtedy czekamy na propozycje pracodawcy. Może ona zawierać wskazanie innego PPE (u nowego pracodawcy) lub IKE.. Jeżeli tego nie zrobimy, to dostajemy zwrot środków po potrąceniu 30% od składek podstawowych. Kwota potrącona zasila nasze konto w ZUS (I filar). Ponadto kwota zwrotu podlega podatkowi od zysków kapitałowych. Możemy wycofać się z programu, ale wtedy podlegamy rygorom jak przy likwidacji.

PPE może być prowadzone w oparciu o cztery formy (zarządzanie). Pracowniczy fundusz emerytalny zarządzany przez pracownicze towarzystwo emerytalne, pracowniczy fundusz inwestycyjne prowadzony przez TFI, zakład ubezpieczeń na życie (jeżeli będzie to ubezpieczenie na życie połączone w funduszem kapitałowym). PPE może tez prowadzić instytucja zagraniczna.  Nie wchodząc w dalsze szczegóły, trzeba podkreślić, że ustawa o PPE narzuca pewne rygory poszczególnym formom. W uproszczeniu, chodzi tu m.in. o to by zmniejszyć, uniemożliwić lub utrudnić przenoszenie zbyt dużych kosztów na beneficjentów PPE oraz – w przypadku ubezpieczenia – ustawa narzuca ile z naszej składki min. ma być przeznaczone na inwestycje itd. PPE znajdują się pod kontrolą KNF.

Nie będę analizował efektywności inwestycyjnej poszczególnych form jakie przybierają PPE. Wady i zalety inwestowania w TFI czy ubezpieczenia na życie z funduszem inwestycyjnym są znane. Przypominam, że PPE to tylko prawno-podatkowy wehikuł. Jednak przyjęcie danej formy PPE determinuje w pewnym stopniu naszą możliwość manewru do wyboru strategii inwestycyjnej czy możliwości w ogóle. W przypadku gdy składki z PPE lokowane są w fundusze inwestycyjne czy ubezpieczenia, możemy mieć mniejszą lub większą możliwość wyboru strategii inwestycyjnej. W przypadku pracowniczego funduszu emerytalnego taka możliwość może w ogóle nie istnieć, co wcale nie musi oznaczać, że ta forma inwestowania jest zła.  

Trochę statystyki o PPE.

Na koniec 2015 r. (ostatnie dostępne dane) odprowadzone na  PPE składki wynosiły łącznie 11 mld zł.  Nieco ponad połowa składek lokowana jest w funduszach inwestycyjnych. Blisko 30% w programach o charakterze ubezpieczeniowym. Pracownicze fundusze emerytalne z biegiem lat traciły na znaczeniu. Formalnie PPE mają 392 tys. członków, z czego 84% jest czynna. PPE niemal w całości opierają się na składkach podstawowych. Ledwo 3% wpłat w ostatnich latach pochodzi ze składek dobrowolnych. W ostatnich kilku latach liczba pracodawców prowadzących PPE jest względnie stała, ok. 1,1 tys. podmiotów. Po latach dynamicznego wzrostu PPE, od II połowy ubiegłej dekady jesteśmy świadkami stabilizacji. Wzrost rocznie odprowadzanych składek nadal ma miejsce, ale głównie z powodu wzrostu płac i zatrudnienia w podmiotach prowadzących PPE.

No więc czy warto skorzystać z PPE?

Absolutnie tak w przypadku składki podstawowej. Poniesiony koszt (podatek) versus zgromadzony kapitał, czyni ten program bardzo atrakcyjnym. Niestety ‘produkt’ jest dostępny pracownikom z małej części firm średnich i dużych. W przypadku składki dobrowolnej, PPE przypomina IKE. Niemniej warto się zainteresować, bo regulacje dot. PPE powodują, że oszczędzanie na emeryturę w tej formule powinno być nieco tańsze od ‘rynkowego’ i na pewno jest bezpieczniejsze, jeśli weźmie się pod uwagę zasady funkcjonowania i nadzoru nad PPE. Ustawa pozwala nam przerywać odprowadzanie składek dobrowolnych. Nie ma też co ukrywać, że każda forma systematycznego oszczędzania na emeryturę ma tą zaletę, że zachęca/zmusza nas do narzucenia sobie chociaż skromnego wyrzeczenia, by zbudować kapitał na czas po zakończeniu aktywności zawodowej.

Raport Najwyższej Izby Kontroli (NIK) dotyczący tzw. forexa, to kolejna publikacja o tym rynku, która wywołała falę komentarzy w mediach. Komentarzy najczęściej krytycznych, czy wręcz sensacyjnych o forexie i o sprzedawcach usług z tego obszaru. Sensacyjność podkręcali, niejednokrotnie sami publicyści z całkiem przyzwoitych zresztą portali i mediów. Schemat tekstów zazwyczaj jest ten sam: instytucje finansowe wabią obywateli kuszącymi reklamami, a potem kantują niczego nieświadomych klientów, którzy tracą miliony złotych. Jeśli autor komentarza tego tak nie postawi, to już na pewno komentatorzy na forum dyskusyjnym podczepionym do tekstu. To już wręcz schemat reakcji. I tak tez jest po publikacji raportu NIK. Prowokacyjnie powiem, że wielu komentatorów ma małą wiedzę o forexie i od razu przyjmuje wygodną postawę krytyka. Co do wiedzy, wcale nie chodzi o znajomość rynkowych i matematycznych detali forexowych instrumentów finansowym.

Spróbujmy oddzielić legendy od prawdy, w kontekście fali artykułów i komentarzy po ogłoszeniu raportu NIK, bo wywołał on faktycznie niezwykle duży oddźwięk. Na wstępie zaznaczę, że – na potrzeby tego wpisu – pisząc o rynku  instrumentów forex i instytucjach które go tworzą, opieram się na szerokiej definicji, podanej m.in. w raporcie NIK.

Pierwsza niespodzianka jest taka, że NIK nie tyle pisał o forexie co głównie o ochronie praw uczestników rynku i instytucjach które się tym zajmują. (Notabene sporo cennych informacji dla tych którzy czują się przez firmy forexowe oszukani). Zwracam na to uwagę, bo artykuły komentujące raport NIK skupiły się na danych z rynku forex, nadmiernie je przy tym usensacyjniając. Sięgając do źródła, czytelnik szukający sensacji będzie nieco rozczarowany.

Na rynek forex nie trafia się przez przypadek. Ci którzy działają na tym rynku, są – a przynajmniej powinni być – w pełni świadomi tego co robią. Instrumentów forexowych nie kupuje się „przy okazji”, „niechcący”, czy przechodząc obok firmy z ładną witryną lub w galerii handlowej. Firmy forexowe nie reklamują się w każdej kolorowej gazecie. Krótko mówiąc, graczem forexowym trzeba chcieć być. Wyjście z reklamą na szersze wody jest raczej rzadkością.

Z forexem jest ten problem, że mało o nim wiemy. Statystyki, opracowania czy obowiązki sprawozdawcze są dość skromne. O tym powinni pamiętać krytycy rynku, bo często wyprowadzają krytyczne wnioski oparte na domniemaniach.

Najczęściej podaje się w opracowaniach szacunkową liczbę klientów, skalę strat i udział tych co ponoszą straty na rynku. Te dane podaje też NIK. Formalnie rocznie klientami w ostatnich latach jest od 100 tys. do 130 tys. osób. Aktywna jest ledwie czwarta część z nich, czyli krąg sympatyków forexa jest dość skromny.

Media podają, że większość aktywnych graczy ponosi porażkę, czyli traci część pieniędzy. Nie widzę powodów do sensacji. Na forexie grają – jak sądzę – w większości sympatycy rynku, hazardziści i połączenie obydwu typów. Jeżeli ktoś ma ochotę działać na forexie i ma przy tym pieniądze do stracenia, to wolna wola. Nie widzę powodów by mu przeszkadzać. Są dobra i usługi na które ludzie trwonią niebotycznie większe pieniądze i jakoś to społecznie akceptujemy. Inaczej mówiąc, gracze forexowi nie są grupą której należy współczuć, bo tego nie oczekują. Proponuje też ostrożność w ocenach moralnych, bo niejeden z nas traci pieniądze i to większe wypierając to ze świadomości lub szukając wątpliwej jakości uzasadnienia.

Wg firm rynku forexowego udział tych co tracą jest mniejszy i zbliżony do wyników z innych krajów (ok. dwie trzecie). Wg NIK natomiast to ok. 80%. Ocena skali strat i liczby poszkodowanych jest nieco siermiężna, bo inna być nie może. Jest to tylko prostolinijne rozliczanie pojedynczych transakcji. Tymczasem wśród klientów forexa są zapewne i tacy, którzy zabezpieczają swoją działalność gospodarczą przed niekorzystnymi zmianami stóp, kursów itd. lub transakcja na forexie jest składnikiem większego wehikułu oszczędnościowego czy inwestycyjnego. Jest to tym bardziej prawdopodobne, że banki oferują dość wąski pakiet instrumentów dla małych podmiotów gospodarczych czy osób fizycznych. Na dodatek, banki dają na ogół limity na instrumenty finansowe do poziomu uzasadnionego działalnością gospodarczą. Z tego punktu widzenia forex jest ciekawą i kuszącą alternatywą lub uzupełnieniem oferty bankowej.

Proporcja tych co tracą do tych co zyskują też nie powinna budzić zaskoczenia. Forex wymaga wiedzy, doświadczenia i obarczony jest niezwykle dużym ryzykiem. Te cechy i umiejętności zazwyczaj ma mniejsza część społeczeństwa.

O potencjalnej skali strat jakie gotów jest zaakceptować decyduje klient. Firmy forexowe oferują pewną usługę, decyzja  o skorzystaniu z niej oraz w jakiej konfiguracji, należy do klienta. Jeżeli więc jakiś klient forexowy skarży się że „nie wiedziałem”, to proponuje nadmiernie we współczucie nie wpadać. Jak wspomniałem, na forex mało kto trafia przypadkowo.

Sporo wątpliwości budzi reklamowanie usług forexowych. Chodzi o sugerowanie niebotycznych zysków. Na ogół reklamy forexowe nie odstają jakością obietnic i używanym językiem od reklamy na przykład kosmetyków. Inaczej mówiąc, reklamy firm forexowych pełne są przejaskrawień jak wszystkie inne. Nie sądzę by był to jakiś problem, bo ….większość z nas na nie nie trafia lub ich nie dostrzega. Jak ktoś chce, możne je ograniczyć lub zakazać. Moim zdaniem jednak, każdy przedsiębiorca powinien mieć prawo (no, poza grupą wyjątków) do reklamy. Można próbować wskazać górną skalę strat, powyżej których pozycja miałaby być zamykana. Pomysłów jest mnóstwo (zgoda współmałżonka? 🙂 ). Nie widzę powodów do zamykania tego rynku co sugeruje część krytyków.

Z forexem jest jak z nożem. Nożem można kogoś zabić lub zranić, ale również pokroić chleb i rozsmarować masło. Forex można wykorzystać do zabezpieczania się , ale  i do zgubnego hazardu

Propozycja M.Morawieckiego dotycząca zachęty finansowej za odsunięcie w czasie momentu przejścia na emeryturę była pewnym zaskoczeniem. W dużym skrócie: min. Morawiecki zaproponował ok. 5 tys. zł za każdy dodatkowy rok pracy, liczony od chwili uzyskania prawa do przejścia na emeryturę. Przy słowie ‘każdy’ nie będę się upierał, ponieważ w przekazach medialnych padały różne okresy, ale na pewno musiałoby to być min. dwa lata. Skąd kwota? Punktem odniesienia mają być wszelki podatki i składki liczone od wynagrodzenia na poziomie mediany, ale bez składek emerytalnych. Sumę rocznych składek dzielimy przez dwa. To daje faktycznie kwotę rzędu 5 tys. zł rocznie.

Hojność czy desperacja? Raczej to drugie. Idea finansowego bodźca co do zasady nie jest zła, ale ostateczna ocena zależy od okoliczności. Rząd wsparł prezydenta w realizacji wyborczego hasła i przywrócił poprzedni wiek emerytalny (60/65) w miejsce ‘nowego’, ustalonego kilka lat temu. Politycy PiS (w tym prezydent) w pełni zdają sobie sprawę z negatywnych skutków dla finansów publicznych jakie przyniesie realizacja populistycznej obietnicy. Przypomnę, że prezydent A.Duda użył w swoim wniosku wyliczeń dokonanych przez poprzedni rząd. Uznał je za wiarygodne.

Oficjalnie nikt tego nie przyzna, ale politycy PiS zapewne od razu po wyborach przystąpili do prac nad przynajmniej częściową neutralizacją skutków obniżenia wieku emerytalnego. Pierwszym obronnym manewrem było opóźnianie daty wejścia w życie niższego wieku. Formalnie wyborcy słyszeli obietnice, że zmiana nastąpi już od stycznia 2016 r. W rzeczywistości obietnica będzie zrealizowana  z ponad półtorarocznym opóźnieniem. Po dwóch latach od przejęcia władzy przez PiS.

Propozycja min. Morawieckiego jest pewnym zaskoczeniem z kilku powodów. Do tej pory powoli do mediów przeciekały informacje o pracach nad uszczelnieniem systemu emerytalnego i rozważaniami nad pakietem zmian, które miały zniechęcić Polaków do przechodzenia na emeryturę. Oficjalnie nikt z polityków PiS tego nie chciał potwierdzić, ale i twardo nie zaprzeczano, że niektóre z propozycji zawartych w tzw. Białej Księdze przygotowanej przez ZUS mogę wejść w życie.

Nowością jest kierunek z którego przyszła propozycja i jej charakter. Do tej pory oczekiwano szczegółów od premier Szydło, minister Rafalskiej czy może ministra Kowalczyka. A tymczasem propozycja wyszła od M.Morawieckiego. Na ile i z kim była uzgodniona, tego do końca nie wiemy. Krótko  później propozycje poparła i potwierdziła premier Szydło. Wygląda na to, że w rządzie jest kolejny ośrodek biorący udział w pracach nad utrzymaniem systemu emerytalnego ‘przy życiu’ i szukający sposobów powstrzymania nadmiernego przyrostu deficytu FUS.

Pozornie godny uwagi jest charakter propozycji. To zachęta, bodziec, a nie potencjalna kara o negatywnych skutkach dla przyszłego emeryta. I być może dlatego, oficjalny przekaz dotyczący wieku emerytalnego rozpoczęto propozycją finansowej zachęty. Formalnie rząd chce by wyglądało to jak propozycja raju na ziemi. Chcesz człowieku, to przechodzisz na emeryturę. A jak nie, to rząd ci jeszcze dopłaci. Jakiej by człowiek decyzji nie podjął i tak będzie szczęśliwy.

Paradoks propozycji ministra polega na tym, że wpierw nowy rząd obniżył wiek emerytalny, by później….zachęcać do jego wydłużenia za pomocą finansowego bodźca. Czyli, że jednak jest zagrożenie dla finansów publicznych i jakości naszego życia na emeryturze, prawda?

Wg prognoz, 10-15% potencjalnych emerytów powstrzyma się od rezygnacji z pracy by skorzystać z finansowego bodźca. Tylko, że z innej strony patrząc (wg poprzednich rozwiązań) ta sama grupa obywateli i tak by pracowała bez finansowej zachęty.

Biorąc pod uwagę przywrócenie poprzedniego wieku emerytalnego, proponowane rozwiązanie jest korzystne dla rządu, bo powinno się przyczynić do częściowej redukcji skutków powiększenia deficytu FUS. Niemniej – o czym już raz wspomniałem – min. Morawiecki próbuje odwrócić zmiany dot. wieku emerytalnego wprowadzone przez obecny rząd, przy aprobacie pani premier. To zaprzeczanie wcześniejszym decyzjom.

Przywrócenie wieku przejścia na emeryturę 60/65 było błędem. Należało iść w stronę rozszerzenia form wsparcia dla osób, które nie będą potrafiły utrzymać się na rynku pracy ze względów zdrowotnych, zbyt niskich kwalifikacji zawodowych lub braku zainteresowania pracodawców w ich zatrudnieniu itd. itd., że już nie wspomnę grup uprzywilejowanych.

Po raz czternasty przystępujemy w tym roku do skorzystania z prawa wskazania, komu pomożemy w ramach ulgi 1% na organizacje pożytku publicznego (OPP). Po upływie tak długiego czasu mamy już sporo danych o działaniu ulgi i naszych preferencjach. Warto się więc pokusić o podsumowanie i zwrócić uwagę na kilka mankamentów.

Sama idea 1% na OPP jest szczytna. Obywatele dostali prawo współuczestnictwa w podziale środków publicznych. Ulga 1% na OPP wydawała się wychodzić naprzeciw naszym oczekiwaniom i przekonaniu, że lepiej niż tzw. władza potrafimy wydawać pieniądze. My, suweren, wskazujemy palcem, komu rozdamy kilkaset mln złotych rocznie. Może zabrzmi to prowokacyjnie, ale w rozdawaniu pieniędzy i wskazywaniu komu trzeba pomóc, chyba jednak nie jesteśmy lepsi od urzędników. Poniżej pokazuję to w oparciu o dane.

W ramach OPP mogą działać fundacje, stowarzyszenia czy związki wyznaniowe. Spektrum wsparcia przedmiotu działalności jest niezwykle szerokie: ochrona zdrowia, edukacja, badania naukowe, sport, rekreacja, ochrona środowiska, pomoc społeczna i inne. Obywateli zostali więc obdarzeni prawem decydowania, ale i odpowiedzialnością.

Dla podatników ulga jest neutralna. Możemy z niej skorzystać lub nie. Jeśli nie, to państwu pozostawiamy decyzję na co pieniądze będą skierowane. I już na początku wyszedł pewien mankament.  O ile o ulgach, które są dla nas korzystne, wieści rozchodzą się dynamicznie, to w przypadku ulgi 1%, potrzeba było kilku lat by zachęcić szersze kręgi społeczeństwa  do skorzystania z prawa do niej. Oprócz akcji informacyjnych, dużym krokiem była pomoc natury technicznej. Od 2008 już nie musimy wykonywać przelewu samodzielnie, a wystarczy wskazać konkretną OPP przy okazji rozliczenia się z PIT. Resztę robią za nas urzędnicy skarbowi.

Liczba podatników korzystających z obywatelskiego prawa rosła z 80 tys. w 2004 r. do ponad 11 mln w 2012 r. W kolejnych latach liczba podatników rosła już tylko o kilka procent rocznie. Podobnie wyglądał przyrost liczby OPP. Od 2,2 tys. w 2004 r. do 7,9 tys. w 2011 r. (mowa o OPP aktywnych). Do 2016 r. liczba aktywnych OPP zwiększyła się już tylko o ok. 1 tys. Zapewne jednym z powodów słabnięcia tempa przyrostu liczby OPP był i jest problem z dostępem do wielkiego tortu jakim jest kilkaset mln zł. rocznie. Ponownie dało znać o sobie nasze lenistwo.

Wg niektórych pomysłodawców i zwolenników 1% na OPP, mieliśmy za pomocą ulg wspierać m.in. społeczne inicjatywy o zasięgu lokalnym. Wychodziło to naprzeciw przekonaniu, że władza nie dostrzega lokalnych społeczności i źle dzieli publiczne pieniądze.

Niestety, niemal oda razu okazało się, że wspieramy głównie duże OPP, które znamy z mediów. Wygląda więc na to, że nie chce nam się nawet rozejrzeć we własnej gminie i sprawdzić gdzie i kto potrzebuje wsparcia. Akcje informacyjne małych i średnich OPP mają na nas, jak widać, raczej ograniczony wpływ. Zjawisko niestety powoli przybiera na sile i warto coś z tym zrobić. Jeszcze w 2011 r. na 1% podmiotów z grupy blisko 8 tys. OPP, przypadało aż 54% pozyskanych tą drogą środków (czyli ponad połowę z 400 mln zł). Cztery lata później na 1% podmiotów  przypadało już 64% puli!. Cała pula do podziału wyniosła niemal 560 mln zł.

Owszem, największe OPP mają niejednokrotnie zasięg ogólnokrajowy, lub przynajmniej ponadregionalny, jeśli chodzi o świadczoną pomoc. Nie ma co jednak ukrywać, że takim działaniem ograniczamy szanse rozwoju lokalnym inicjatywom. Tymczasem w wielu gminach są kluby sportowe czy hospicja i domy opieki potrzebujące wsparcia. Być może warto rozważyć, by podatnik wskazywał min. dwie organizacje (min. jedną lokalną), jeśli jedna z nich ma zasięg ponadregionalny. Inny kryterium może być skala pozyskanych środków w roku wcześniejszym przez dane OPP. Szczegóły do rozważenia.

Oczywiście można powiedzieć, że modyfikacja zasad kierowania kwoty ulgi, to karanie dużych OPP za ich skuteczność. Wydaje mi się jednak, że niektóre OPP korzystają z rozpoznawalności osób które je prowadzą i skutecznych akcji promocyjnych w mediach. Mediom zaś łatwiej przychodzi promowanie OPP o większym zasięgu i bardziej rozpoznawalnych. I tak powstaję błędne koło.

Pewnym mankamentem, który wzbudza od kilka lat kontrowersje, jest skala środków jaką OPP przeznaczają na kampanie medialne. Nie ma co ukrywać, że istnieje silna zależność, między kampanią reklamową (w tym ze znanymi aktorami czy muzykami) a skalą wpływów. Średnio, na kampanie medialne, OPP przeznaczają środki odpowiadające 6% kwoty pozyskanej. Dysproporcja jest jednak ogromna i są i takie OPP, w których udział wydatków na kampanie jest kilkakrotnie większy.

Warto więc rozważyć czy aby nie wprowadzić ograniczeń procentowych lub kwotowych na tego typu akcje. Nie byłoby to zapewne poważne ograniczenie, bo skoro kilkanaście mln Polaków i tak automatycznie wskazuje jakieś OPP, to przeznaczenie części środków na kampanie medialne jest marnotrawstwem i niepotrzebnym kosztem rywalizacji o środki.

Wiele kontrowersji wzbudza wskazywanie konkretnej osoby w ramach OPP, dla której pomoc ma być skierowana. Z jednej strony, wg niektórych pomysłodawców, wsparcie miało być anonimowe, by uniknąć sytuacji gdzie osoby samotne i mało przedsiębiorcze otrzymają ograniczoną pomoc. Z drugiej zaś trzeba docenić determinację samych zainteresowanych (np. chorych), ich rodzin oraz przyjaciół, w organizacji wsparcia. Bywa, że akcje prowadzone są przy organizacyjnym wsparciu zakładów pracy. Z innych akcji (np. medialnych) widać, że lubimy wspierać konkretną osobę. Zapewne wynika to m.in. z mniejszej anonimowości odbiorcy pomocy. Niestety nie dysponuję odpowiednio szczegółową statystyką w tym zakresie. Z ankiet wiadomo, że większość OPP wolałaby samodzielność w podejmowaniu decyzji o rozdysponowaniu pomocy, m.in. by uniknąć sytuacji gdy zebrane środki przekraczają potrzeby i jest problem z przekazaniem ich na inny cel, osobę, czy generalnie zasadami gospodarowania ‘zindywidualizowaną’ pomocą. 6 na 10 OPP w 2015 nie prowadziło indywidulanych kont pomocy. O kompromis nie będzie tu łatwo. Proponuje walczyć tylko z ewentualnymi patologiami, by utrzymać możliwość indywidualnego wsparcia.

O ile paleta wsparcia w ramach OPP jest niezwykle szeroka, to od lat niemal 80% środków kierujemy na pomoc z zakresu służby zdrowia oraz pomocy społecznej i humanitarnej. Zdecydowana większość tych środków przypada ostatnio na działalność z zakresu ochrony zdrowia. Prawo wyboru pozostawiłbym bez zmian. Wszyscy wiemy, że najważniejsze jest zdrowie, życie i jego jakość (w rozumieniu medycznym), więc trudno się dziwić, że jako społeczeństwo skupiamy się właśnie na pomocy w tym zakresie.

Daleki jestem od zachwytu jak i od nadmiernej krytyki idei 1% dla OPP. Trzeba było kilku lat, by akcja przybrała charakter masowy. Z działań i wyborów obywateli widać, że chętniej krytykujemy władzę, niż chcemy przejąć jej obowiązki. Okazało się, że dopiero techniczne i oszczędzające nasz czas ułatwienia w wyborze OPP były istotną zachętą do podjęcia działania. Przy wskazywaniu OPP, większość z nas idzie na łatwiznę i wybiera organizacje znane w mediów. Nie chce nam się rozejrzeć wokół siebie w poszukiwaniu OPP w naszym najbliższym otoczeniu.

A zalety? Edukacja i danie możliwości wskazania co dla nas jest najważniejsze. Nie miałbym nic przeciwko,  by w niewielkim stopniu zwiększyć pulę środków do podziału wg wskazań obywateli. Warunkiem jest jednak zachęcenie (lub zmuszenie) Polaków do większego wysiłku przy wyborze OPP i skierowanie części środków do inicjatyw lokalnych.